Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 57. Sumantra returns to Ayodhya and reports to king Dasaratha.

 

[Sumantra returns to Ayodhya and reports to king Dasaratha -- Dasaratha and Kausalya fall into a swoon on hearing about Rama in exile.]

कथयित्वा सुदुःखार्तस्सुमन्त्रेण चिरं सह।
रामे दक्षिणकूलस्थे जगाम स्वगृहं गुहः।।2.57.1।।

भरद्वाजाभिगमनं प्रयागे च सहाऽसनम्।
आगिरेर्गमनं तेषां तत्रस्थैरुपलक्षितम्।।2.57.2।।

अनुज्ञातस्सुमन्त्रोऽथ योजयित्वा हयोत्तमान्।
अयोध्यामेव नगरीं प्रययौ गाढदुर्मनाः।।2.57.3।।

स वनानि सुगन्धीनि सरितश्च सरांसि च।
पश्यन्नतिययौ शीघ्रं ग्रामाणि नगराणि च।।2.57.4।।

तत स्सायाह्न समये तृतीयेऽहनि सारथिः।
अयोध्यां समनुप्राप्य निरानन्दां ददर्श ह।।2.57.5।।

स शून्यामिव निश्शब्दां दृष्ट्वा परमदुर्मनाः।
सुमन्त्रश्चिन्तयामास शोकवेगसमाहतः।।2.57.6।।

कच्चिन्न सगजा साऽश्वा सजना सजनाधिपा।
रामसन्तापदुःखेन दग्धा शोकाग्निना पुरी।।2.57.7।।

इति चिन्तापरस्सूतो वाजिभिश्शीघ्रपातिभिः।
नगरद्वारमासाद्य त्वरितः प्रविवेश ह।।2.57.8।।

सुमन्त्रमभियान्तं तं शतशोऽथ सहस्रशः।
क्व राम इति पृच्छन्तस्सूतमभ्यद्रवन्नराः।।2.57.9।।

तेषां शशंस गङ्गायामहमापृच्छ्य राघवम्।
अनुज्ञातो निवृत्तोऽस्मि धार्मिकेण महात्माना।।2.57.10।।

ते तीर्णा इति विज्ञाय बाष्पपूर्णमुखा जनाः।
अहो धिगिति निश्श्वस्य हा रामेति च चुक्रुशुः।।2.57.11।।

शुश्राव च वचस्तेषां बृन्दं बृन्दं च तिष्ठताम्।
हतास्म खलु ये नेह पश्याम इति राघवम्।।2.57.12।।

दानयज्ञविवाहेषु समाजेषु महत्सु च।
न द्रक्ष्यामः पुन र्जातु धार्मिकं राममन्तरा।।2.57.13।।

किं समर्थं जनस्यास्य किं प्रियं किं सुखावहम्।
इति रामेण नगरं पितृवत्परिपालितम्।।2.57.14।।

वातायनगतानां च स्त्रीणामन्वन्तरापणम्।
रामशोकाभितप्तानां शुश्राव परिदेवनम्।।2.57.15।।

स राजमार्गमध्येन सुमन्त्रः पिहिताननः।
यत्र राजा दशरथस्तदेवोपययौ गृहम्।।2.57.16।।

सोऽवतीर्य रथाच्छीघ्रं राजवेश्म प्रविश्य च।
कक्ष्या स्सप्ताभिचक्राम महाजनसमाकुलाः।।2.57.17।।

हर्म्यै र्विमानैः प्रासादैरवेक्ष्याथ समागतम्।
हाहाकारकृता नार्यो रामदर्शनकर्शिताः।।2.57.18।।

आयतैर्विमलैर्नेत्रैरश्रुवेगपरिप्लुतैः।
अन्योन्यमभिवीक्षन्तेऽव्यक्तमार्ततराः स्त्रियः।।2.57.19।।

ततो दशरथस्त्रीणां प्रासादेभ्य स्तत स्ततः।
रामशोकाभितप्तानां मन्दं शुश्राव जल्पितम्।।2.57.20।।

सह रामेण निर्यातो विना राम मिहागतः।
सूतः किन्नाम कौसल्यां शोचन्तीं प्रतिवक्ष्यति।।2.57.21।।

यथा च मन्ये दुर्जीवमेवं न सुकरं ध्रुवम्।
आच्छिद्य पुत्रे निर्याते कौसल्या यत्र जीवति।।2.57.22।।

सत्यरूपं तु तद्वाक्यं राज्ञ: स्त्रीणां निशामयन्।
प्रदीप्तमिव शोकेन विवेश सहसा गृहम्।।2.57.23।।

स प्रविश्याष्टमीं कक्ष्यां राजानं दीनमातुरम्।
पुत्रशोकपरिम्लानमपश्यत्पाण्डुरे गृहे।।2.57.24।।

अभिगम्य तमासीनं नरेन्द्रे मभिवाद्य च।
सुमन्त्रो रामवचनं यथोक्तं प्रत्यवेदयत्।।2.57.25।।

स तूष्णीमेव तच्छ्रुत्वा राजा विभ्रान्तचेतनः।
मूर्छितो न्यपतद्भूमौ रामशोकाभिपीडितः।।2.57.26।।

ततोऽन्तःपुरमाविद्धं मूर्छिते पृथिवीपतौ।
उद्धृत्य बाहू चुक्रोश नृपतौ पतितेक्षितौ।।2.57.27।।

सुमित्रया तु सहिता कौसल्या पतितं पतिम्।
उत्थापयामास तदा वचनं चेदमब्रवीत्।।2.57.28।।

इमं तस्य महाभाग दूतं दुष्करकारिणः।
वनवासादनुप्राप्तं कस्मान्न प्रतिभाषसे।।2.57.29।।

अद्यैवमनयं कृत्वा व्यपत्रपसि राघव।
उत्तिष्ठ सुकृतं तेस्तु शोके नस्या त्सहायता।।2.57.30।।

देव यस्या भयाद्रामं नानुपृच्छसि सारथिम्।
नेह तिष्ठिति कैकेयी विस्रब्धं प्रतिभाष्यताम्।।2.57.31।।

सा तथोक्त्वा महाराजं कौसल्या शोकलालसा।
धरण्यां निपपाताऽशु बाष्पविप्लुतभाषिणी।।2.57.32।।

एवं विलपतीं दृष्ट्वा कौसल्यां पतितां भुवि।
पतिं चावेक्ष्य ता स्सर्वा सुस्वरं रुरुदुः स्त्रियः।।2.57.33।।

तत स्तमन्तःपुरनादमुत्थितं समीक्ष्य वृद्धा स्तरुणाश्च मानवाः।
स्त्रियश्च सर्वा रुरुदु स्समन्ततः पुरं तदासीत्पुनरेव सङ्कुलम्।।2.57.34।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे सप्तपञ्चाशस्सर्गः।।

[Sumantra returns to Ayodhya and reports to king Dasaratha --- Dasaratha and Kausalya fall into a swoon on hearing about Rama in exile.]

കഥയിത്വാ സുദുഃഖാര്തസ്സുമന്ത്രേണ ചിരം സഹ.
രാമേ ദക്ഷിണകൂലസ്ഥേ ജഗാമ സ്വഗൃഹം ഗുഹഃ৷৷2.57.1৷৷

Until Rama reached the southern bank, Guha kept talking with Sumantra for long and returned home with great sorrow.

ഭരദ്വാജാഭിഗമനം പ്രയാഗേ ച സഹാസനമ്.
ആഗിരേര്ഗമനം തേഷാം തത്രസ്ഥൈരുപലക്ഷിതമ്৷৷2.57.2৷৷

Positioned there, they could mark their arrival at Bharadwaja's at Prayaga, their stay (night-halt) and their onward journey to Chitrakuta mountain.

അനുജ്ഞാതസ്സുമന്ത്രോഥ യോജയിത്വാ ഹയോത്തമാന്.
അയോധ്യാമേവ നഗരീം പ്രയയൌ ഗാഢദുര്മനാഃ৷৷2.57.3৷৷

Permitted by Rama to leave, Sumantra harnessed the best of horses and set out for the city of Ayodhya with a heavy heart.

സ വനാനി സുഗന്ധീനി സരിതശ്ച സരാംസി ച.
പശ്യന്നതിയയൌ ശീഘ്രം ഗ്രാമാണി നഗരാണി ച৷৷2.57.4৷৷

Beholding the fragrance-filled forests, rivers, lakes, villages and towns on the way, Sumantra quickly crossed them.

തത സ്സായാഹ്ന സമയേ തൃതീയേഹനി സാരഥിഃ.
അയോധ്യാം സമനുപ്രാപ്യ നിരാനന്ദാം ദദര്ശ ഹ৷৷2.57.5৷৷

The charioteer reached Ayodhya on the third day at dusk and found the city cheerless.

സ ശൂന്യാമിവ നിശ്ശബ്ദാം ദൃഷ്ട്വാ പരമദുര്മനാഃ.
സുമന്ത്രശ്ചിന്തയാമാസ ശോകവേഗസമാഹതഃ৷৷2.57.6৷৷

Beholding the silent city, almost empty, the deeply depressed Sumantra, afflicted with gushing tears reflected:

കച്ചിന്ന സഗജാ സാശ്വാ സജനാ സജനാധിപാ.
രാമസന്താപദുഃഖേന ദഗ്ധാ ശോകാഗ്നിനാ പുരീ৷৷2.57.7৷৷

Has the city along with its elephants, horses, people and its king perished in the fire of grief for Rama?

ഇതി ചിന്താപരസ്സൂതോ വാജിഭിശ്ശീഘ്രപാതിഭിഃ.
നഗരദ്വാരമാസാദ്യ ത്വരിതഃ പ്രവിവേശ ഹ৷৷2.57.8৷৷

Absorbed in these thoughts, the charioteer came to the city-gate, carried by the swift-footed horses, and quickly entered the city.

സുമന്ത്രമഭിയാന്തം തം ശതശോഥ സഹസ്രശഃ.
ക്വ രാമ ഇതി പൃച്ഛന്തസ്സൂതമഭ്യദ്രവന്നരാഃ৷৷2.57.9৷৷

Meanwhile as the charioteer was moving towards the city, hundreds and thousands of men came pouring towards him enquiring, 'Where is Rama?'

തേഷാം ശശംസ ഗങ്ഗായാമഹമാപൃച്ഛ്യ രാഘവമ്.
അനുജ്ഞാതോ നിവൃത്തോസ്മി ധാര്മികേണ മഹാത്മാനാ৷৷2.57.10৷৷

I took leave of the great, righteous Rama on the bank of the Ganga and have returned with his permission. (replied Sumantra).

തേ തീര്ണാ ഇതി വിജ്ഞായ ബാഷ്പപൂര്ണമുഖാ ജനാഃ.
അഹോ ധിഗിതി നിശ്ശ്വസ്യ ഹാ! രാമേതി ച ചുക്രുശുഃ৷৷2.57.11৷৷

Hearing that they had (the trio) crossed the river Ganga, the people, with their faces filled with tears sighed and saying 'Fie upon us! Alas, Rama!' cried out aloud.

ശുശ്രാവ ച വചസ്തേഷാം ബൃന്ദം ബൃന്ദം ച തിഷ്ഠതാമ്.
ഹതാസ്മ ഖലു യേ നേഹ പശ്യാമ ഇതി രാഘവമ്৷৷2.57.12৷৷

He saw them gathering in groups, saying, Henceforth we will not be able to see Rama and without him, we are lost indeed.

ദാനയജ്ഞവിവാഹേഷു സമാജേഷു മഹത്സു ച.
ന ദ്രക്ഷ്യാമഃ പുന ര്ജാതു ധാര്മികം രാമമന്തരാ৷৷2.57.13৷৷

No longer will we see Rama at sacrifices, weddings, great assemblies and at places of charitable activity.

കിം സമര്ഥം ജനസ്യാസ്യ കിം പ്രിയം കിം സുഖാവഹമ്.
ഇതി രാമേണ നഗരം പിതൃവത്പരിപാലിതമ്৷৷2.57.14৷৷

Rama looked after his people like a father always thinking what was good for them, dear to them and comfortable to them.

വാതായനഗതാനാം ച സ്ത്രീണാമന്വന്തരാപണമ്.
രാമശോകാഭിതപ്താനാം ശുശ്രാവ പരിദേവനമ്৷৷2.57.15৷৷

(He) heard wailings of women looking through the window and of the people in market-places burning with sorrow over Rama's exile.

സ രാജമാര്ഗമധ്യേന സുമന്ത്രഃ പിഹിതാനനഃ.
യത്ര രാജാ ദശരഥസ്തദേവോപയയൌ ഗൃഹമ്৷৷2.57.16৷৷

Sumantra with his face muffled, drove along the highway straight to the palace of king Dasaratha.

സോവതീര്യ രഥാച്ഛീഘ്രം രാജവേശ്മ പ്രവിശ്യ ച.
കക്ഷ്യാ സ്സപ്താഭിചക്രാമ മഹാജനസമാകുലാഃ৷৷2.57.17৷৷

Quickly alighting from the chariot, he entered the king's palace and crossed the seven courtyards overcrowded with people.

ഹര്മ്യൈ ര്വിമാനൈഃ പ്രാസാദൈരവേക്ഷ്യാഥ സമാഗതമ്.
ഹാഹാകാരകൃതാ നാര്യോ രാമദര്ശനകര്ശിതാഃ৷৷2.57.18৷৷

Women from mansions, seven-storied buildings and from royal palaces, sighted him and pained at not seeing Rama cried out 'Alas, Alas!'.

ആയതൈര്വിമലൈര്നേത്രൈരശ്രുവേഗപരിപ്ലുതൈഃ.
അന്യോന്യമഭിവീക്ഷന്തേവ്യക്തമാര്തതരാഃ സ്ത്രിയഃ৷৷2.57.19৷৷

The women in great anguish stood silently looking at one another, their large eyes
flooded with overflowing tears.

തതോ ദശരഥസ്ത്രീണാം പ്രാസാദേഭ്യ സ്തത സ്തതഃ.
രാമശോകാഭിതപ്താനാം മന്ദം ശുശ്രാവ ജല്പിതമ്৷৷2.57.20৷৷

From different spots in the palace, Sumantra heard the sobs and whispers of Dasaratha's wives who were tormented with the sorrow of Rama's exile.

സഹ രാമേണ നിര്യാതോ വിനാ രാമ മിഹാഗതഃ.
സൂതഃ കിന്നാമ കൌസല്യാം ശോചന്തീം പ്രതിവക്ഷ്യതി৷৷2.57.21৷৷

The charioteer left with Rama and returned without him. What can he say to the wailing Kausalya?

യഥാ ച മന്യേ ദുര്ജീവമേവം ന സുകരം ധ്രുവമ്.
ആച്ഛിദ്യ പുത്രേ നിര്യാതേ കൌസല്യാ യത്ര ജീവതി৷৷2.57.22৷৷

I think it is indeed difficult for Kausalya to live wherever and whichever way she tries as she has been separated from her son. (the queens said).

സത്യരൂപം തു തദ്വാക്യം രാജ്ഞ: സ്ത്രീണാം നിശാമയന്.
പ്രദീപ്തമിവ ശോകേന വിവേശ സഹസാ ഗൃഹമ്৷৷2.57.23৷৷

Listening to the correct words of the king's wives, he immediately entered the palace as if in flames (of grief).

സ പ്രവിശ്യാഷ്ടമീം കക്ഷ്യാം രാജാനം ദീനമാതുരമ്.
പുത്രശോകപരിമ്ലാനമപശ്യത്പാണ്ഡുരേ ഗൃഹേ৷৷2.57.24৷৷

On entering the eighth courtyard, he saw in a pale white chamber king Dasaratha desolate, anguished and withered with the sorrow of separation from his son.

അഭിഗമ്യ തമാസീനം നരേന്ദ്രേ മഭിവാദ്യ ച.
സുമന്ത്രോ രാമവചനം യഥോക്തം പ്രത്യവേദയത്৷৷2.57.25৷৷

Sumantra approached the king who was seated, paid obeisance to him and conveyed Rama's words verbatim.

സ തൂഷ്ണീമേവ തച്ഛ്രുത്വാ രാജാ വിഭ്രാന്തചേതനഃ.
മൂര്ഛിതോ ന്യപതദ്ഭൂമൌ രാമശോകാഭിപീഡിതഃ৷৷2.57.26৷৷

The king silently listened to Rama's message. Bewildered and tormented by the grief of Rama's absence, he fell down on the ground in a swoon.

തതോന്തഃപുരമാവിദ്ധം മൂര്ഛിതേ പൃഥിവീപതൌ.
ഉദ്ധൃത്യ ബാഹൂ ചുക്രോശ നൃപതൌ പതിതേക്ഷിതൌ৷৷2.57.27৷৷

The moment the lord of the earth fell down on the ground unconscious, the women in the inner apartment burst into tears, raising their arms.

സുമിത്രയാ തു സഹിതാ കൌസല്യാ പതിതം പതിമ്.
ഉത്ഥാപയാമാസ തദാ വചനം ചേദമബ്രവീത്৷৷2.57.28৷৷

Having seen her husband collapsed on the ground, Kausalya assisted by Sumitra lifted him up and said to him thus:

ഇമം തസ്യ മഹാഭാഗ! ദൂതം ദുഷ്കരകാരിണഃ.
വനവാസാദനുപ്രാപ്തം കസ്മാന്ന പ്രതിഭാഷസേ৷৷2.57.29৷৷

O distinguished king!, why are you not enquiring from the messenger about him (Rama) who is capable of performing arduous tasks?

അദ്യൈവമനയം കൃത്വാ വ്യപത്രപസി രാഘവ!.
ഉത്തിഷ്ഠ സുകൃതം തേസ്തു ശോകേ നസ്യാ ത്സഹായതാ৷৷2.57.30৷৷

O descendant of the Raghus! are you ashamed of having done an injustice? Arise. you may be a blessed one (for fulfilling your promise). If you grieve, none will help you.

ദേവ! യസ്യാ ഭയാദ്രാമം നാനുപൃച്ഛസി സാരഥിമ്.
നേഹ തിഷ്ഠിതി കൈകേയീ വിസ്രബ്ധം പ്രതിഭാഷ്യതാമ്৷৷2.57.31৷৷

Kaikeyi for fear of whom you dare not ask the charioteer about Rama, O king! is not here. You may speak to him without fear.

സാ തഥോക്ത്വാ മഹാരാജം കൌസല്യാ ശോകലാലസാ.
ധരണ്യാം നിപപാതാശു ബാഷ്പവിപ്ലുതഭാഷിണീ৷৷2.57.32৷৷

Absorbed in grief, Kausalya spoke to the maharaja in a voice choked with tears and then collapsed on the floor.

ഏവം വിലപതീം ദൃഷ്ട്വാ കൌസല്യാം പതിതാം ഭുവി.
പതിം ചാവേക്ഷ്യ താ സ്സര്വാ സുസ്വരം രുരുദുഃ സ്ത്രിയഃ৷৷2.57.33৷৷

All those women saw weeping Kausalya as well as their husband fallen on the ground and wailed loudly in a chorus.

തത സ്തമന്തഃപുരനാദമുത്ഥിതം സമീക്ഷ്യ വൃദ്ധാ സ്തരുണാശ്ച മാനവാഃ.
സ്ത്രിയശ്ച സര്വാ രുരുദു സ്സമന്തതഃ പുരം തദാസീത്പുനരേവ സങ്കുലമ്৷৷2.57.34৷৷

Having heard the sound emanating from the inner apartment, people, old, young and women, of the city lamented. The city was crowded again.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ സപ്തപഞ്ചാശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the fiftyseventh sarga in Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.