Valmiki Ramayana, Sarga 44. Sumitra consoles Kausalya.

 

[Sumitra consoles Kausalya.]

विलपन्ती तथा तां तु कौसल्यां प्रमदोत्तमाम्।
इदं धर्मे स्थिता धर्म्यं सुमित्रा वाक्यमब्रवीत्।।2.44.1।।

तवार्ये सद्गुणैर्युक्तः पुत्र स्स पुरुषोत्तमः।
किं ते विलपितेनैवं कृपणं रुदितेन वा।।2.44.2।।

यस्तवार्ये गतः पुत्रस्त्यक्त्वा राज्यं महाबलः।

साधु कुर्वन् महात्मानं पितरं सत्यवादिनम्।।2.44.3।।

शिष्टैराचरिते सम्यक्छश्वत्प्रेत्यफलोदये।
रामो धर्मे स्थित श्रेष्ठो न स शोच्यः कदाचन।।2.44.4।।

वर्तते चोत्तमां वृत्तिं लक्ष्मणोऽस्मिन् सदानघः।

दयावान् सर्वभूतेषु लाभस्तस्य महात्मनः।।2.44.5।।

अरण्यवासे यद्दुःखं जानती वै सुखोचिता।
अनुगच्छति वैदेही धर्मात्मानं तवात्मजम्।।2.44.6।।

कीर्तिभूतां पताकां यो लोके भ्रमयति प्रभुः।
धर्मसत्यव्रतधनः किं न प्राप्तस्तवात्मजः।।2.44.7।।

व्यक्तं रामस्य विज्ञाय शौचं माहात्म्यमुत्तमम्।
न गात्रमंशुभि स्सूर्य स्सन्तापयितुमर्हति।।2.44.8।।

शिवस्सर्वेषु कालेषु काननेभ्यो विनिस्सृतः।
राघवं युक्तशीतोष्णस्सेविष्यति सुखोऽनिलः।।2.44.9।।

शयानमनघं रात्रौ पितेवाभिपरिष्वजन्।
रश्मिभि स्संस्पृशन् शीतैश्चन्द्रमाह्लादयिष्यति।।2.44.10।।

ददौ चास्त्राणि दिव्यानि यस्मै ब्रह्मा महौजसे।
दानवेन्द्रं हतं दृष्ट्वा तिमिध्वजसुतं रणे।।2.44.11।।

स शूरः पुरुषव्याघ्रः स्वबाहुबलमाश्रितः।
असन्त्रस्तोऽप्यरणस्थो वेश्मनीव निवत्स्यति।।2.44.12।।

यस्येषुपथमासाद्य विनाशं यान्ति शत्रवः।
कथं न पृथिवी तस्य शासने स्थातुमर्हति।।2.44.13।।

या श्री श्शौर्यं च रामस्य या च कल्याणसत्वता।
निवृत्तारण्यवास स्स क्षिप्रं राज्यमवाप्स्यति।।2.44.14।।

सूर्यस्यापि भवेत्सूर्यो ह्यग्नेरग्नि प्रभोः प्रभुः।
श्रियः श्रीश्च भवेदग्र्या कीर्तिः कीर्त्याः क्षमाक्षमा।।2.44.15।।

दैवतं दैवतानां च भूतानां भूतसत्तमः।
तस्य के ह्यगुणा देवि वने वाप्यथवा पुरे।।2.44.16।।

पृथिव्या सह वैदेह्या श्रिया च पुरुषर्षभः।
क्षिप्रं तिसृभिरेताभि स्सह रामोऽभिषेक्ष्यते।।2.44.17।।

दुःखजं विसृजन्त्यस्रं निष्क्रामन्तमुदीक्ष्य यम्।
अयोध्यायां जनास्सर्वे शोकवेगसमाहताः।2.44.18।।

कुशचीरधरं देवं गच्छन्तमपराजितम्।
सीतेवानुगता लक्ष्मी स्तस्य किं नाम दुर्लभम्।।2.44.19।।

धनुर्ग्रहवरो यस्य बाणखड्गास्त्रभृत्स्वयम्।
लक्ष्मणो व्रजति ह्यग्रे तस्य किं नाम दुर्लभम्।।2.44.20।।

निवृत्तवनवासं तं द्रष्टासि पुनरागतम्।
जहिशोकं च मोहं च देवि सत्यं ब्रवीमि ते।।2.44.21।।

शिरसा चरणावेतौ वन्दमानमनिन्दिते
पुनर्द्रक्ष्यसि कल्याणि पुत्रं चन्द्रमिवोदितम्।।2.44.22।।

पुनः प्रविष्टं दृष्ट्वा तमभिषिक्तं महाश्रियम्।
समुत्स्रक्ष्यसि नेत्राभ्यां क्षिप्रमानन्दजं पयः।।2.44.23।।

मा शोको देवि दुःखं वा न रामे दृश्यतेऽशिवम्।
क्षिप्रं द्रक्ष्यसि पुत्रं त्वं ससीतं सहलक्ष्मणम्।।2.44.24।।

त्वया शेषो जनश्चैव समाश्वास्यो यदाऽनघे।
किमिदानीमिदं देवि करोषि हृदि विक्लबम्।।2.44.25।।

नार्हा त्वं शोचितुं देवि यस्यास्ते राघवस्सुतः।
न हि रामात्परो लोके विद्यते सत्पथे स्थितः।।2.44.26।।

अभिवादयमानं तं दृष्ट्वा ससुहृदं सुतम्।
मुदाऽश्रृ मोक्ष्यसे क्षिप्रं मेघलेखेव वार्षिकी।।2.44.27।।

पुत्रस्ते वरदः क्षिप्रमयोध्यां पुनरागतः।
पाणिभ्यां मृदुपीनाभ्यां चरणौ पीडयिष्यति।।2.44.28।।

अभिवाद्य नमस्यन्तं शूरं ससुहृदं सुतम्।
मुदाऽस्रैः प्रोक्ष्यसि पुनर्मेघराजिरिवाचलम्।।2.44.29।।

आश्वासयन्ती विविधैश्च वाक्यै
र्वाक्योपचारे कुशलाऽनवद्या।
रामस्य तां मातरमेवमुक्त्वा
देवी सुमित्रा विरराम रामा।।2.44.30।।

निशम्य तल्लक्ष्मणमातृवाक्यं
रामस्य मातुर्नरदेवपत्न्या:।
सद्यश्शरीरे विननाश शोकः
शरद्गतो मेघ इवाल्पतोयः।।2.44.31।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे चतुश्चत्वारिंशस्सर्गः।।

[Sumitra consoles Kausalya.]

വിലപന്തീ തഥാ താം തു കൌസല്യാം പ്രമദോത്തമാമ്.
ഇദം ധര്മേ സ്ഥിതാ ധര്മ്യം സുമിത്രാ വാക്യമബ്രവീത്৷৷2.44.1৷৷

While Kausalya, the best of women was thus lamenting, virtuous Sumitra spoke to her these righteous words:

തവാര്യേ സദ്ഗുണൈര്യുക്തഃ പുത്ര സ്സ പുരുഷോത്തമഃ.
കിം തേ വിലപിതേനൈവം കൃപണം രുദിതേന വാ৷৷2.44.2৷৷

My venerable lady, your son Rama is the greatest among men and is endowed with every virtue. Why do you lament in this way? Why do you weep bitterly?

യസ്തവാര്യേ ഗതഃ പുത്രസ്ത്യക്ത്വാ രാജ്യം മഹാബലഃ.
സാധു കുര്വന് മഹാത്മാനം പിതരം സത്യവാദിനമ്৷৷2.44.3৷৷

ശിഷ്ടൈരാചരിതേ സമ്യക്ഛശ്വത്പ്രേത്യഫലോദയേ.
രാമോ ധര്മേ സ്ഥിത ശ്രേഷ്ഠോ ന സ ശോച്യഃ കദാചന৷৷2.44.4৷৷

In order to vindicate the words of his great and truthful father, O noble lady,your mighty son has renounced the kingdom and has gone (to the forest). He has stuck to the path so scrupulously followed by the wise, the everlasting results of which can be fully realised in the world to come. Such a peerless son is never to be grieved over.

വര്തതേ ചോത്തമാം വൃത്തിം ലക്ഷ്മണോസ്മിന് സദാനഘഃ.
ദയാവാന് സര്വഭൂതേഷു ലാഭസ്തസ്യ മഹാത്മനഃ৷৷2.44.5৷৷

Blameless Lakshmana, compassionate to all beings, has acted most nobly in this matter for the benefit of his great soul.

അരണ്യവാസേ യദ്ദുഃഖം ജാനതീ വൈ സുഖോചിതാ.
അനുഗച്ഛതി വൈദേഹീ ധര്മാത്മാനം തവാത്മജമ്৷৷2.44.6৷৷

The daughter of Videha (Sita) who was used to comforts has knowingly followed your virtuous son into the hardships of forest life.

കീര്തിഭൂതാം പതാകാം യോ ലോകേ ഭ്രമയതി പ്രഭുഃ.
ധര്മസത്യവ്രതധനഃ കിം ന പ്രാപ്തസ്തവാത്മജഃ৷৷2.44.7৷৷

Your all-competent son who considers righteousness and truth as wealth, is waving the flag of fame in this world. What is that which your son did not gain ?

വ്യക്തം രാമസ്യ വിജ്ഞായ ശൌചം മാഹാത്മ്യമുത്തമമ്.
ന ഗാത്രമംശുഭി സ്സൂര്യ സ്സന്താപയിതുമര്ഹതി৷৷2.44.8৷৷

Knowing Rama's sterling purity and greatness the Sun evidently dare not scorch his body with its rays.

ശിവസ്സര്വേഷു കാലേഷു കാനനേഭ്യോ വിനിസ്സൃതഃ.
രാഘവം യുക്തശീതോഷ്ണസ്സേവിഷ്യതി സുഖോനിലഃ৷৷2.44.9৷৷

A pleasant yet moderately hot and cold breeze blowing through the woodlands will serve Rama at all seasons.

ശയാനമനഘം രാത്രൌ പിതേവാഭിപരിഷ്വജന്.
രശ്മിഭി സ്സംസ്പൃശന് ശീതൈശ്ചന്ദ്രമാഹ്ലാദയിഷ്യതി৷৷2.44.10৷৷

While that sinless Rama sleeps at night, the Moon will comfort him by touching him with cool beams like a father embracing his son.

ദദൌ ചാസ്ത്രാണി ദിവ്യാനി യസ്മൈ ബ്രഹ്മാ മഹൌജസേ.
ദാനവേന്ദ്രം ഹതം ദൃഷ്ട്വാ തിമിധ്വജസുതം രണേ৷৷2.44.11৷৷

സ ശൂരഃ പുരുഷവ്യാഘ്രഃ സ്വബാഹുബലമാശ്രിതഃ.
അസന്ത്രസ്തോപ്യരണസ്ഥോ വേശ്മനീവ നിവത്സ്യതി৷৷2.44.12৷৷

To the mighty, heroic Rama, that best of men, Brahma-like Viswamitra has bequeathed many divine weapons, seeing him slay Timidhwaja's son (Subahu), lord of demons, in the battle. He will stay fearless in the forest, relying on the strength of his own arms as though he were living in the palace.

യസ്യേഷുപഥമാസാദ്യ വിനാശം യാന്തി ശത്രവഃ.
കഥം ന പൃഥിവീ തസ്യ ശാസനേ സ്ഥാതുമര്ഹതി৷৷2.44.13৷৷

When enemies who are targets of his arrows are destoyed, how can this earth, not stay under the command of Rama?

യാ ശ്രീ ശ്ശൌര്യം ച രാമസ്യ യാ ച കല്യാണസത്വതാ.
നിവൃത്താരണ്യവാസ സ്സ ക്ഷിപ്രം രാജ്യമവാപ്സ്യതി৷৷2.44.14৷৷

On return from his sojourn in the forest, Rama, endowed with splendour, valour and a strength that brings well-being will quickly regain his kingdom.

സൂര്യസ്യാപി ഭവേത്സൂര്യോ ഹ്യഗ്നേരഗ്നി പ്രഭോഃ പ്രഭുഃ.
ശ്രിയഃ ശ്രീശ്ച ഭവേദഗ്ര്യാ കീര്തിഃ കീര്ത്യാഃ ക്ഷമാക്ഷമാ৷৷2.44.15৷৷

ദൈവതം ദൈവതാനാം ച ഭൂതാനാം ഭൂതസത്തമഃ.
തസ്യ കേ ഹ്യഗുണാ ദേവി! വനേ വാപ്യഥവാ പുരേ৷৷2.44.16৷৷

O Devi! Rama is the Sun (light) of the Sun, fire (splendour) of the fire, master (command) of masters, prosperity of the prosperous, the fame of the famous, forbearance of the forbearing, god of the gods and supreme among all beings. Whether he dwells in the forest or in the city, he has no demerit whatsoever.

പൃഥിവ്യാ സഹ വൈദേഹ്യാ ശ്രിയാ ച പുരുഷര്ഷഭഃ.
ക്ഷിപ്രം തിസൃഭിരേതാഭി സ്സഹ രാമോഭിഷേക്ഷ്യതേ৷৷2.44.17৷৷

Rama, the best among men, will soon be coronated with these three namely the earth, the goddess of fortune and Sita.

ദുഃഖജം വിസൃജന്ത്യസ്രം നിഷ്ക്രാമന്തമുദീക്ഷ്യ യമ്.
അയോധ്യായാം ജനാസ്സര്വേ ശോകവേഗസമാഹതാഃ.2.44.18৷৷

കുശചീരധരം ദേവം ഗച്ഛന്തമപരാജിതമ്.
സീതേവാനുഗതാ ലക്ഷ്മീ സ്തസ്യ കിം നാമ ദുര്ലഭമ്৷৷2.44.19৷৷

When the people of Ayodhya saw the god-like Rama departing, clad in robes of kusha and bark, they were moved to tears of grief. What is impossible for him who is unconquerable and whom Sita, like the goddess of fortune, follows.

ധനുര്ഗ്രഹവരോ യസ്യ ബാണഖഡ്ഗാസ്ത്രഭൃത്സ്വയമ്.
ലക്ഷ്മണോ വ്രജതി ഹ്യഗ്രേ തസ്യ കിം നാമ ദുര്ലഭമ്৷৷2.44.20৷৷

What is impossible for Rama ahead of whom moves Lakshmana, the best of archers, weilding swords, arrows and other weapons?

നിവൃത്തവനവാസം തം ദ്രഷ്ടാസി പുനരാഗതമ്.
ജഹിശോകം ച മോഹം ച ദേവി! സത്യം ബ്രവീമി തേ৷৷2.44.21৷৷

I tell you the truth, Kausalya, that you will see Rama's return when the period of exile is complete. Hence give up your sorrow and delusion.

ശിരസാ ചരണാവേതൌ വന്ദമാനമനിന്ദിതേ!
പുനര്ദ്രക്ഷ്യസി കല്യാണി! പുത്രം ചന്ദ്രമിവോദിതമ്৷৷2.44.22৷৷

O irreproachable and auspicious one! you will see your son, like the rising Moon, touching your feet with his head.

പുനഃ പ്രവിഷ്ടം ദൃഷ്ട്വാ തമഭിഷിക്തം മഹാശ്രിയമ്.
സമുത്സ്രക്ഷ്യസി നേത്രാഭ്യാം ക്ഷിപ്രമാനന്ദജം പയഃ৷৷2.44.23৷৷

Soon you will see him enthrouned shining in full glory on his return from exile while
tears of joy will flow from your eyes.

മാ ശോകോ ദേവി! ദുഃഖം വാ ന രാമേ ദൃശ്യതേശിവമ്.
ക്ഷിപ്രം ദ്രക്ഷ്യസി പുത്രം ത്വം സസീതം സഹലക്ഷ്മണമ്৷৷2.44.24৷৷

Desist from grief or tear for Rama, O Devi! nothing inauspicious will happen to him you will soon see your son along with Sita and Lakshmana.

ത്വയാ ശേഷോ ജനശ്ചൈവ സമാശ്വാസ്യോ യദാനഘേ!.
കിമിദാനീമിദം ദേവി! കരോഷി ഹൃദി വിക്ലബമ്৷৷2.44.25৷৷

O sinless lady, O queen! when you are overcome by fear, how can you console
others?

നാര്ഹാ ത്വം ശോചിതും ദേവി! യസ്യാസ്തേ രാഘവസ്സുതഃ.
ന ഹി രാമാത്പരോ ലോകേ വിദ്യതേ സത്പഥേ സ്ഥിതഃ৷৷2.44.26৷৷

O Kausalya, with a son like Rama, you should not grieve. There is none in this world superior to Rama who stands steady in the path of virtue.

അഭിവാദയമാനം തം ദൃഷ്ട്വാ സസുഹൃദം സുതമ്.
മുദാശ്രൃ മോക്ഷ്യസേ ക്ഷിപ്രം മേഘലേഖേവ വാര്ഷികീ৷৷2.44.27৷৷

Like a flake of cloud in monsoon, you are going to shed tears of joy soon seeing your son along with his friends bowing to you in reverence.

പുത്രസ്തേ വരദഃ ക്ഷിപ്രമയോധ്യാം പുനരാഗതഃ.
പാണിഭ്യാം മൃദുപീനാഭ്യാം ചരണൌ പീഡയിഷ്യതി৷৷2.44.28৷৷

Your son, bestower of boons, will soon return to Ayodhya and press your feet with his soft, tender hands.

അഭിവാദ്യ നമസ്യന്തം ശൂരം സസുഹൃദം സുതമ്.
മുദാസ്രൈഃ പ്രോക്ഷ്യസി പുനര്മേഘരാജിരിവാചലമ്৷৷2.44.29৷৷

While paying obeisance to you, you will drench your brave son, surrounded by friends, with tears of joy like a mass of clouds drenching the mountain.

ആശ്വാസയന്തീ വിവിധൈശ്ച വാക്യൈ-
ര്വാക്യോപചാരേ കുശലാനവദ്യാ.
രാമസ്യ താം മാതരമേവമുക്ത്വാ
ദേവീ സുമിത്രാ വിരരാമ രാമാ৷৷2.44.30৷৷

Irreproachable and skilful in the use of words, queen Sumitra of cheerful disposition fell silent after thus consoling Rama's mother in various ways.

നിശമ്യ തല്ലക്ഷ്മണമാതൃവാക്യം
രാമസ്യ മാതുര്നരദേവപത്ന്യാ:.
സദ്യശ്ശരീരേ വിനനാശ ശോകഃ
ശരദ്ഗതോ മേഘ ഇവാല്പതോയഃ৷৷2.44.31৷৷

On hearing the words of Lakshmana's mother the grief in the heart of the queen (Kausalya), mother of Rama, instantly disappeared like the autumnal cloud that holds but little rain.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ ചതുശ്ചത്വാരിംശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the fortyfourth sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.