Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 53. Rama tries to send Lakshmana back to Ayodhya.

 

[Rama's mind goes back to Kaikeyi and to Kausalya and Sumitra asks Lakshmana to go back Lakshmana declines]

स तं वृक्षं समासाद्य सन्ध्यामन्वास्यपश्चिमाम्।
रामो रमयतां श्रेष्ठ इति होवाच लक्ष्मणम्।।2.53.1।।

अद्येयं प्रथमा रात्रिर्याता जनपदाद्बहिः।
या सुमन्त्रेण रहिता तां नोत्कण्ठितुमर्हसि।।2.53.2।।

जागर्तव्यमतन्द्रिभ्यामद्यप्रभृति रात्रिषु।
योगक्षेमौ हि सीताया वर्तेते लक्ष्मणावयोः।।2.53.3।।

रात्रिं कथञ्चिदेवेमां सौमित्रे वर्तयामहे।
अपावर्तामहे भूमावास्तीर्य स्वयमार्जितैः।।2.53.4।।

स तु संविश्य मेदिन्यां महार्हशयनोचितः।
इमाः सौमित्रये रामो व्याजहार कथाः शुभाः।।2.53.5।।

ध्रुवमद्य महाराजो दुःखं स्वपिति लक्ष्मण।
कृतकामा तु कैकेयी तुष्टा भवितुमर्हति।।2.53.6।।

सा हि देवी महाराजं कैकेयी राज्यकारणात्।
अपि न च्यावयेत्प्राणान् दृष्ट्वा भरतमागतम्।।2.53.7।।

अनाथश्च हि वृद्धश्च मया चैव विनाकृतः।
किं करिष्यति कामात्मा कैकेयी वशमागतः।।2.53.8।।

इदं व्यसनमालोक्य राज्ञश्च मतिविभ्रमम्।
काम एवार्थधर्माभ्यां गरीयानिति मे मतिः।।2.53.9।।

को ह्यविद्वानपि पुमान् प्रमदायाः कृते त्यजेत्।
छन्दानुवर्तिनं पुत्रं तातो मामिव लक्ष्मण।।2.53.10।।

सुखी बत सभार्यश्च भरतः केकयीसुतः।
मुदितान् कोसलानेको यो भोक्ष्यत्यधिराजवत्।।2.53.11।।

स हि सर्वस्य राज्यस्य मुखमेकं भविष्यति।
ताते च वयसाऽतीते मयि चारण्यमास्थिते।।2.53.12।।

अर्थधर्मौ परित्यज्य य काममनुवर्तते।
एवमापद्यते क्षिप्रं राजा दशरथो यथा।।2.53.13।।

मन्ये दशरथान्ताय मम प्रव्राजनाय च।
कैकेयी सौम्य सम्प्राप्ता राज्याय भरतस्य च।।2.53.14।।

अपीदानीं तु कैकेयी सौभाग्यमदमोहिता।
कौसल्यां च सुमित्रां च सम्प्रबाधेत मत्कृते।।2.53.15।।

मा स्म मत्कारणाद्देवी सुमित्रा दुःखमावसेत्।
अयोध्यामित एव त्वं काल्ये प्रविश लक्ष्मण।।2.53.16।।

अहमेको गमिष्यामि सीतया सह दण्डकान्।
अनाथाया हि नाथस्त्वं कौशल्याया भविष्यसि।।2.53.17।।

क्षुद्रकर्मा हि कैकेयी द्वेष्यमन्याय्यमाचरेत्।
परिदद्याहि धर्मज्ञे भरते मम मातरम्।।2.53.18।।

नूनं जात्यन्तरे कस्मिन् स्त्रियः पुत्रैर्वियोजिताः।
जनन्या मम सौमित्रे तस्मादेतदुपस्थितम्।।2.53.19।।

मया हि चिरपुष्टेन दुखसंवर्धितेन च।
विप्रयुज्यत कौशल्या फलकाले धिगस्तु माम्।।2.53.20।।

मा स्म सीमन्तिनी काचिज्जनयेत्पुत्रमीदृशम्।
सौमित्रे योऽहमम्बाया दद्मि शोकमनन्तकम्।।2.53.21।।

मन्ये प्रीतिविशिष्टा सा मत्तो लक्ष्मण शारिका।
यस्यास्तच्छ्रूयते वाक्यं शुक पादमरेर्दश।।2.53.22।।

शोचन्त्या अल्पभाग्याया न किञ्चिदुपकुर्वता।
पुत्रेण किमपुत्राया मया कार्यमरिन्दम।।2.53.23।।

अल्पभाग्या हि मे माता कौशल्या रहिता मया।
शेते परमदुःखार्ता पतिता शोकसागरे।।2.53.24।।

एको ह्यहमयोध्यां च पृथिवीं चापि लक्ष्मण।
तरेयमिषुभिः क्रुद्धो ननु वीर्यमकारणम्।।2.53.25।।

अधर्मभयभीतश्च परलोकस्य चानघ।
तेन लक्ष्मण नाद्याह मात्मानमभिषेचये।।2.53.26।।

एतदन्यश्च करुणं विलप्य विजने वने।
अश्रुपूर्णमुखो रामो निशि तूष्णीमुपाविशत्।।2.53.27।।

विलप्योपरतं रामं गतार्चिषमिवानलम्।
समुद्रमिव निर्वेगमाश्वासयत लक्ष्मणः।।2.53.28।।

ध्रुवमद्य पुरी राजन्नयोध्यायुधिनां वर।
निष्प्रभा त्वयि निष्क्रान्ते गतचन्द्रेव शर्वरी।।2.53.29।।

नैतदौपयिकं राम यदिदं परितप्यते।
विषादयसि सीतां च मां चैव पुरुषर्षभ।।2.53.30।।

न च सीता त्वया हीना न चाहमपि राघव।
मुहूर्तमपि जीवावो जलान्मत्स्याविनोद्धृतौ।।2.53.31।।

नहि तातं न शत्रुघ्नं न सुमित्रां परन्तप।
द्रष्टुमिच्छेयमद्याहं स्वर्गं चापि त्वया विना।।2.53.32।।

ततस्तत्र सुखासीनौ नातिदूरे निरीक्ष्य ताम्।
न्यग्रोधे सुकृतां शय्यां भेजाते धर्मवत्सलौ।।2.53.33।।

स लक्ष्मणस्योत्तमपुष्कलं वचो
निशम्य चैवं वनवासमादरात्।
समाः समस्ता विदधे परन्तपः
प्रपद्य धर्मं सुचिराय राघवः।।2.53.34।।

ततस्तु तस्मिन् विजने वने तदा
महाबलौ राघववंशवर्धनौ।
न तौ भयं सम्भ्रममभ्युपेयतु
र्यथैव सिंहौ गिरिसानुगोचरौ।।2.53.35।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे त्रिपञ्चाशस्सर्गः।।

[Rama's mind goes back to Kaikeyi and to Kausalya and Sumitra - asks Lakshmana to go back - Lakshmana declines]

സ തം വൃക്ഷം സമാസാദ്യ സന്ധ്യാമന്വാസ്യപശ്ചിമാമ്.
രാമോ രമയതാം ശ്രേഷ്ഠ ഇതി ഹോവാച ലക്ഷ്മണമ്৷৷2.53.1৷৷

On reaching the foot of the tree, Rama offered oblations to Sandhya of the west. And then he who is the best in keeping people in good humour said to Lakshmana:

അദ്യേയം പ്രഥമാ രാത്രിര്യാതാ ജനപദാദ്ബഹിഃ.
യാ സുമന്ത്രേണ രഹിതാ താം നോത്കണ്ഠിതുമര്ഹസി৷৷2.53.2৷৷

We will have to spend this first night without Sumantra and away from human habitation. (Yet) you need not worry.

ജാഗര്തവ്യമതന്ദ്രിഭ്യാമദ്യപ്രഭൃതി രാത്രിഷു.
യോഗക്ഷേമൌ ഹി സീതായാ വര്തേതേ ലക്ഷ്മണാവയോഃ৷৷2.53.3৷৷

O Lakshmana, from now on we must be sleeplessly vigilant at night. The welfare and safety of Sita depend on us both.

രാത്രിം കഥഞ്ചിദേവേമാം സൌമിത്രേ വര്തയാമഹേ.
അപാവര്താമഹേ ഭൂമാവാസ്തീര്യ സ്വയമാര്ജിതൈഃ৷৷2.53.4৷৷

O Lakshmana, we will have to somehow pass this night, sleeping on the ground spread with whatever we have procured.

സ തു സംവിശ്യ മേദിന്യാം മഹാര്ഹശയനോചിതഃ.
ഇമാഃ സൌമിത്രയേ രാമോ വ്യാജഹാര കഥാഃ ശുഭാഃ৷৷2.53.5৷৷

Rama who deserved a luxurious bed lay down on the ground and uttered these beneficial words to Lakshamana:

ധ്രുവമദ്യ മഹാരാജോ ദുഃഖം സ്വപിതി ലക്ഷ്മണ!.
കൃതകാമാ തു കൈകേയീ തുഷ്ടാ ഭവിതുമര്ഹതി৷৷2.53.6৷৷

O Lakshmana, the maharaja must be having a painful sleep tonight. But Kaikeyi with her desires fulfilled, ought to feel satisfied.

സാ ഹി ദേവീ മഹാരാജം കൈകേയീ രാജ്യകാരണാത്.
അപി ന ച്യാവയേത്പ്രാണാന് ദൃഷ്ട്വാ ഭരതമാഗതമ്৷৷2.53.7৷৷

After the arrival of Bharata, I hope queen Kaikeyi does not deprive the king of his life for the sake of the kingdom?

അനാഥശ്ച ഹി വൃദ്ധശ്ച മയാ ചൈവ വിനാകൃതഃ.
കിം കരിഷ്യതി കാമാത്മാ കൈകേയീ വശമാഗതഃ৷৷2.53.8৷৷

That lustful king, having come under the hold of Kaikeyi, has been deprived of my presence. What can that forlorn and aged king do?

ഇദം വ്യസനമാലോക്യ രാജ്ഞശ്ച മതിവിഭ്രമമ്.
കാമ ഏവാര്ഥധര്മാഭ്യാം ഗരീയാനിതി മേ മതിഃ৷৷2.53.9৷৷

Reflecting on the calamity and mental aberration of the king, I think passion is stronger than wealth and righteousness.

കോ ഹ്യവിദ്വാനപി പുമാന് പ്രമദായാഃ കൃതേ ത്യജേത്.
ഛന്ദാനുവര്തിനം പുത്രം താതോ മാമിവ ലക്ഷ്മണ৷৷2.53.10৷৷

O Lakshmana, will even an illiterate man for the sake of a woman ever abandon his son like me who is faithful and obedient, as did my father?

സുഖീ ബത സഭാര്യശ്ച ഭരതഃ കേകയീസുതഃ.
മുദിതാന് കോസലാനേകോ യോ ഭോക്ഷ്യത്യധിരാജവത്৷৷2.53.11৷৷

Bharata, son of Kaikeyi, with his wife will alone enjoy like an emperor this kingdom of Kosala full of happy people.

സ ഹി സര്വസ്യ രാജ്യസ്യ മുഖമേകം ഭവിഷ്യതി.
താതേ ച വയസാതീതേ മയി ചാരണ്യമാസ്ഥിതേ৷৷2.53.12৷৷

The king is advanced in age and I have to dwell in the forest. Therefore, Bharata
alone will be the chief of this entire kingdom.

അര്ഥധര്മൌ പരിത്യജ്യ യ കാമമനുവര്തതേ.
ഏവമാപദ്യതേ ക്ഷിപ്രം രാജാ ദശരഥോ യഥാ৷৷2.53.13৷৷

Any king who abandons dharma and artha and adopts a life of pleasure will very soon reach this state as Dasaratha has attained.

മന്യേ ദശരഥാന്തായ മമ പ്രവ്രാജനായ ച.
കൈകേയീ സൌമ്യ സമ്പ്രാപ്താ രാജ്യായ ഭരതസ്യ ച৷৷2.53.14৷৷

O handsome Lakshmana! I think Kaikeyi has come to our house for the destruction of Dasaratha, for my banishment and enthronement of Bharata in the kingdom.

അപീദാനീം തു കൈകേയീ സൌഭാഗ്യമദമോഹിതാ.
കൌസല്യാം ച സുമിത്രാം ച സമ്പ്രബാധേത മത്കൃതേ৷৷2.53.15৷৷

Intoxicated with her good fortune will not Kaikeyi torment Kausalya and Sumitra for my sake?

മാ സ്മ മത്കാരണാദ്ദേവീ സുമിത്രാ ദുഃഖമാവസേത്.
അയോധ്യാമിത ഏവ ത്വം കാല്യേ പ്രവിശ ലക്ഷ്മണ৷৷2.53.16৷৷

O Lakshmana, because of me mother Sumitra should not live in sorrow. Therefore, tomorrow morning go back to Ayodhya from here itself.

അഹമേകോ ഗമിഷ്യാമി സീതയാ സഹ ദണ്ഡകാന്.
അനാഥായാ ഹി നാഥസ്ത്വം കൌശല്യായാ ഭവിഷ്യസി৷৷2.53.17৷৷

I shall go with Sita into the Dandaka forest and you be the protector of the helpless, Kausalya.

ക്ഷുദ്രകര്മാ ഹി കൈകേയീ ദ്വേഷ്യമന്യായ്യമാചരേത്.
പരിദദ്യാഹി ധര്മജ്ഞേ ഭരതേ മമ മാതരമ്৷৷2.53.18৷৷

Kaikeyi who is a woman of heinous deeds may follow, out of hostility, an unjust way in respect of my mother. In that case my mother may be entrusted to the care of Bharata who is righteous.

നൂനം ജാത്യന്തരേ കസ്മിന് സ്ത്രിയഃ പുത്രൈര്വിയോജിതാഃ.
ജനന്യാ മമ സൌമിത്രേ തസ്മാദേതദുപസ്ഥിതമ്৷৷2.53.19৷৷

O Lakshmana, surely in one of her previous births did my mother separate women from their sons. That is why this (calamity) has befallen her.

മയാ ഹി ചിരപുഷ്ടേന ദുഖസംവര്ധിതേന ച.
വിപ്രയുജ്യത കൌശല്യാ ഫലകാലേ ധിഗസ്തു മാമ്৷৷2.53.20৷৷

Kausalya nurtured me for a long time and reared me with great difficulty. When she was going to enjoy the fruits of her labour, I have been separated from her. Fie upon me!

മാ സ്മ സീമന്തിനീ കാചിജ്ജനയേത്പുത്രമീദൃശമ്.
സൌമിത്രേ യോഹമമ്ബായാ ദദ്മി ശോകമനന്തകമ്৷৷2.53.21৷৷

O Lakshmana!, I am causing endless sorrow to my mother. May no mother give birth to a son like me!

മന്യേ പ്രീതിവിശിഷ്ടാ സാ മത്തോ ലക്ഷ്മണ ശാരികാ.
യസ്യാസ്തച്ഛ്രൂയതേ വാക്യം ശുക പാദമരേര്ദശ৷৷2.53.22৷৷

(On hearing my banishment) her myna would say to her parrot, 'O parrot, bite the foot of the enemy (Kaikeyi)'. I think that bird is a greater source of joy to my mother than I, O Lakshmana!

ശോചന്ത്യാ അല്പഭാഗ്യായാ ന കിഞ്ചിദുപകുര്വതാ.
പുത്രേണ കിമപുത്രായാ മയാ കാര്യമരിന്ദമ৷৷2.53.23৷৷

My mother has less fortune and more grief like a woman without a son, O Lakshmana, subduer of enemies! For her, what is the use of a son like me who cannot render any service to her?

അല്പഭാഗ്യാ ഹി മേ മാതാ കൌശല്യാ രഹിതാ മയാ.
ശേതേ പരമദുഃഖാര്താ പതിതാ ശോകസാഗരേ৷৷2.53.24৷৷

My mother is unlucky as she has been separated from me. Extremely distressed, she must have plunged into an ocean of grief.

ഏകോ ഹ്യഹമയോധ്യാം ച പൃഥിവീം ചാപി ലക്ഷ്മണ.
തരേയമിഷുഭിഃ ക്രുദ്ധോ നനു വീര്യമകാരണമ്৷৷2.53.25৷৷

Once enraged, O Lakshmana I can overpower Ayodhya, even the whole world all by myself with my arrows. But exhibition of prowess without any reason is not desirable.

അധര്മഭയഭീതശ്ച പരലോകസ്യ ചാനഘ.
തേന ലക്ഷ്മണ നാദ്യാഹ മാത്മാനമഭിഷേചയേ৷৷2.53.26৷৷

O sinless one, I did not get myself coronated owing to fear of unrighteous conduct and fear of the other world.

ഏതദന്യശ്ച കരുണം വിലപ്യ വിജനേ വനേ.
അശ്രുപൂര്ണമുഖോ രാമോ നിശി തൂഷ്ണീമുപാവിശത്৷৷2.53.27৷৷

Like this and in many other ways Rama lamented pitifully in that desolate forest. When his face was filled with tears, he sat silently in the night.

വിലപ്യോപരതം രാമം ഗതാര്ചിഷമിവാനലമ്.
സമുദ്രമിവ നിര്വേഗമാശ്വാസയത ലക്ഷ്മണഃ৷৷2.53.28৷৷

Lakshmana consoled Rama who ceased to lament like fire with extinguished flames or like a motionless sea:

ധ്രുവമദ്യ പുരീ രാജന്നയോധ്യായുധിനാം വര.
നിഷ്പ്രഭാ ത്വയി നിഷ്ക്രാന്തേ ഗതചന്ദ്രേവ ശര്വരീ৷৷2.53.29৷৷

O Rama, foremost of warriors, it is certain that since your departure, the city of Ayodhya must be lustreless like night without the Moon.

നൈതദൌപയികം രാമ യദിദം പരിതപ്യതേ.
വിഷാദയസി സീതാം ച മാം ചൈവ പുരുഷര്ഷഭ৷৷2.53.30৷৷

This is not the way you should lament, O Rama. O foremost of men, by doing so you are disheartening me and Sita as well.

ന ച സീതാ ത്വയാ ഹീനാ ന ചാഹമപി രാഘവ.
മുഹൂര്തമപി ജീവാവോ ജലാന്മത്സ്യാവിനോദ്ധൃതൌ৷৷2.53.31৷৷

Without you Sita or I will not survive even for a moment like a fish taken out of
water, O Rama!

നഹി താതം ന ശത്രുഘ്നം ന സുമിത്രാം പരന്തപ.
ദ്രഷ്ടുമിച്ഛേയമദ്യാഹം സ്വര്ഗം ചാപി ത്വയാ വിനാ৷৷2.53.32৷৷

Without you, O Rama, tormentor of enemies, I wish to see neither father nor Satrughna nor Sumitra nor even heaven itself!

തതസ്തത്ര സുഖാസീനൌ നാതിദൂരേ നിരീക്ഷ്യ താമ്.
ന്യഗ്രോധേ സുകൃതാം ശയ്യാം ഭേജാതേ ധര്മവത്സലൌ৷৷2.53.33৷৷

Thereafter Rama and Sita, the duo, nurturers of righteousness, from their comfortable seats moved to the bed well-made under the banyan tree not far (from there where they were sitting) and lay down (to sleep).

സ ലക്ഷ്മണസ്യോത്തമപുഷ്കലം വചോ
നിശമ്യ ചൈവം വനവാസമാദരാത്.
സമാഃ സമസ്താ വിദധേ പരന്തപഃ
പ്രപദ്യ ധര്മം സുചിരായ രാഘവഃ৷৷2.53.34৷৷

Rama, the tormentor of enemies, listened, out of love, to the excellent and copious words of Lakshmana and permitted him to live in the forest for the entire period of fourteen years by observing the prescribed code of conduct as enjoined on life in the forest.

തതസ്തു തസ്മിന് വിജനേ വനേ തദാ
മഹാബലൌ രാഘവവംശവര്ധനൌ.
ന തൌ ഭയം സമ്ഭ്രമമഭ്യുപേയതു-
ര്യഥൈവ സിംഹൌ ഗിരിസാനുഗോചരൌ৷৷2.53.35৷৷

Then the two mighty perpetuators of the Raghu race, who were like two lions dwelling on the slopes of mountains, lived in that lonely forest without fear or hesitation.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ ത്രിപഞ്ചാശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the fiftythird sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.