Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 49. Rama crosses the frontiers of the kingdom of Kosala, crosses rivers Vedasruti and Gomati

 

[Rama crosses the frontiers of the kingdom of Kosala -- crosses rivers Vedasruti and Gomati speaks to Sumantra.]

रामोऽपि रात्रिशेषेण तेनैव महदन्तरम्।
जगाम पुरुषव्याघ्रः पितुराज्ञामनुस्मरन्।।2.49.1।।

तथैव गच्छतस्तस्य व्यपायाद्रजनी शिवा।
उपास्य शिवां सन्ध्यां विषयान्तं व्यगाहत।।2.49.2।।

ग्रामान् विकृष्टसीमान्तान् पुष्पितानि वनानि च।
पश्यन्नतिययौ शीघ्रं शनैरिव हयोत्तमैः।।2.49.3।।

शृण्वन् वचो मनुष्याणां ग्रामसंवासवासिनाम्।

राजानं धिग्दशरथं कामस्य वशमागतम्।।2.49.4।।

हा नृशंसाद्य कैकेयी पापा पापानुबन्धिनी।
तीक्ष्णा सम्भिन्नमर्यादा तीक्ष्णकर्मणि वर्तते।।2.49.5।।

या पुत्रमीदृशं राज्ञः प्रवासयति धार्मिकम्।
वनवासे महाप्राज्ञं सानुक्रोशं जितेन्द्रियम्।।2.49.6।।

कथं नाम महाभागा सीता जनकनन्दिनी।
सदा सुखेष्वभिरता दुःखान्यनुभविष्यति।।2.49.7।।

अहो दशरथो राजा निस्नेहः स्वसुतं प्रियम्।
प्रजानामनघं रामं परित्यक्तुमिहेच्छति।।2.49.8।।

एता वाचो मनुष्याणां ग्रामसंवासवासिनाम्।
शृण्वन्नतिययौ वीरः कोसलान् कोसलेश्वरः।।2.49.9।।

ततो वेदश्रुतिं नाम शिववारिवहां नदीम्।
उत्तीर्याभिमुखः प्रायादगस्त्याध्युषितां दिशम्।।2.49.10।।

गत्वा तु सुचिरं कालं ततः शीतजलां नदीम्।
गोमतीं गोयुतानूपामतरत्सागरङ्गमाम्।।2.49.11।।

गोमतीं चाप्यतिक्रम्य राघवः शीघ्रगैर्हयैः।
मयूरहंसाभिरुतां ततार स्यन्दिकां नदीम्।।2.49.12।।

स महीं मनुना राज्ञा दत्तामिक्ष्वाकवे पुरा।
स्फीतां राष्ट्रावृतां रामो वैदेहीमन्वदर्शयत्।।2.49.13।।

सूत इत्येव चाभाष्य सारथिं तमभीक्ष्णशः।
हंसमत्तस्वरश्श्रीमानुवाच पुरुषर्षभः।।2.19.14।।

कदाऽहं पुनरागम्य सरय्वा पुष्पिते वने।
मृगयां पर्यटिष्यामि मात्रा पित्रा च सङ्गतः।।2.49.15।।

नात्यर्थमभिकाङ्क्षामि मृगयां सरयूवने।
रतिर्ह्येषातुला लोके राजर्षिगणसम्मता।।2.49.16।।

राजर्षीणां हि लोकेऽस्मिन् रत्यर्थं मृगया वने।
काले कृतां तां मनुजैर्घन्विनामभिकाङ्क्षिताम्।।2.49.17।।

स तमध्वानमैक्ष्वाकस्सूतं मधुरया गिरा।
तं तमर्थमभिप्रेत्य ययौ वाक्यमुदीरयन्।।2.49.18।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे एकोनपञ्चाशस्सर्गः।।

[Rama crosses the frontiers of the kingdom of Kosala -- crosses rivers Vedasruti and Gomati-speaks to Sumantra.]

രാമോപി രാത്രിശേഷേണ തേനൈവ മഹദന്തരമ്.
ജഗാമ പുരുഷവ്യാഘ്രഃ പിതുരാജ്ഞാമനുസ്മരന്৷৷2.49.1৷৷

Recollecting his father's command, Rama, the foremost among men, covered a long distance during the remaining part of the night.

തഥൈവ ഗച്ഛതസ്തസ്യ വ്യപായാദ്രജനീ ശിവാ.
ഉപാസ്യ ശിവാം സന്ധ്യാം വിഷയാന്തം വ്യഗാഹത৷৷2.49.2৷৷

While Rama was thus travelling, the auspicious night ended. With the sandhya (morning twilight), worship over, he reached the frontiers of the country.

ഗ്രാമാന് വികൃഷ്ടസീമാന്താന് പുഷ്പിതാനി വനാനി ച.

പശ്യന്നതിയയൌ ശീഘ്രം ശനൈരിവ ഹയോത്തമൈഃ৷৷2.49.3৷৷
ശൃണ്വന് വചോ മനുഷ്യാണാം ഗ്രാമസംവാസവാസിനാമ്.

Watching the villages furrowed at the outskirts, forests in blossom, hearing the gossips of the people living in the midst of villages, Rama felt he was moving very slowly whereas he had actually covered a long distance with those excellent (swift) horses.

രാജാനം ധിഗ്ദശരഥം കാമസ്യ വശമാഗതമ്৷৷2.49.4৷৷

ഹാ നൃശംസാദ്യ കൈകേയീ പാപാ പാപാനുബന്ധിനീ.
തീക്ഷ്ണാ സമ്ഭിന്നമര്യാദാ തീക്ഷ്ണകര്മണി വര്തതേ৷৷2.49.5৷৷

യാ പുത്രമീദൃശം രാജ്ഞഃ പ്രവാസയതി ധാര്മികമ്.
വനവാസേ മഹാപ്രാജ്ഞം സാനുക്രോശം ജിതേന്ദ്രിയമ്৷৷2.49.6৷৷

(The villagers were speaking among themselves) Fie on the king who is overtaken by passion! Alas, the heartless, sinful Kaikeyi, indulging in evil has banished into the forest this prince who is righteous and sagacious, compassionate and self-restrained. How could this cruel Kaikeyi, by breaking all limits of decorum resort to such atrocious action?

കഥം നാമ മഹാഭാഗാ സീതാ ജനകനന്ദിനീ.
സദാ സുഖേഷ്വഭിരതാ ദുഃഖാന്യനുഭവിഷ്യതി৷৷2.49.7৷৷

How will Sita, highly fortunate daughter of Janaka and used to comforts endure these sufferings?

അഹോ! ദശരഥോ രാജാ നിസ്നേഹഃ സ്വസുതം പ്രിയമ്.
പ്രജാനാമനഘം രാമം പരിത്യക്തുമിഹേച്ഛതി৷৷2.49.8৷৷

Alas, the loveless king Dasaratha now intends to abandon his own sinless son Rama who is dear to the subjects.

ഏതാ വാചോ മനുഷ്യാണാം ഗ്രാമസംവാസവാസിനാമ്.
ശൃണ്വന്നതിയയൌ വീരഃ കോസലാന് കോസലേശ്വരഃ৷৷2.49.9৷৷

Such were the words of people living in villages and hamlets that Rama the valiant lord of Kosala happened to hear as he was crossing the boundaries of Kosala.

തതോ വേദശ്രുതിം നാമ ശിവവാരിവഹാം നദീമ്.
ഉത്തീര്യാഭിമുഖഃ പ്രായാദഗസ്ത്യാധ്യുഷിതാം ദിശമ്৷৷2.49.10৷৷

He then crossed the river Vedasruti flowing with sacred waters and went in the southern direction where sage Agastya resided.

ഗത്വാ തു സുചിരം കാലം തതഃ ശീതജലാം നദീമ്.
ഗോമതീം ഗോയുതാനൂപാമതരത്സാഗരങ്ഗമാമ്৷৷2.49.11৷৷

Travelling for a long time along the river Gomati full of cool waters on whose marshy bank cows grazed, Rama crossed it at the point where it flows into the sea.

ഗോമതീം ചാപ്യതിക്രമ്യ രാഘവഃ ശീഘ്രഗൈര്ഹയൈഃ.
മയൂരഹംസാഭിരുതാം തതാര സ്യന്ദികാം നദീമ്৷৷2.49.12৷৷

Gomati gone, Rama with the swift-moving horses crossed the river Syandika echoing with the cries of peacocks and swans.

സ മഹീം മനുനാ രാജ്ഞാ ദത്താമിക്ഷ്വാകവേ പുരാ.
സ്ഫീതാം രാഷ്ട്രാവൃതാം രാമോ വൈദേഹീമന്വദര്ശയത്৷৷2.49.13৷৷

Rama showed Sita vast tracts of land encircled by kingdoms which were formerly bestowed upon Ikshvaku by emperor Manu.

സൂത ഇത്യേവ ചാഭാഷ്യ സാരഥിം തമഭീക്ഷ്ണശഃ.
ഹംസമത്തസ്വരശ്ശ്രീമാനുവാച പുരുഷര്ഷഭഃ৷৷2.19.14৷৷

Graceful Rama, best among men with a voice resembling that of an intoxicated swan, called the charioteer again and again and said:

കദാഹം പുനരാഗമ്യ സരയ്വാ പുഷ്പിതേ വനേ.
മൃഗയാം പര്യടിഷ്യാമി മാത്രാ പിത്രാ ച സങ്ഗതഃ৷৷2.49.15৷৷

When shall I return and reunite with my father and mother and go hunting in the blooming forest on the bank of the river Sarayu?

നാത്യര്ഥമഭികാങ്ക്ഷാമി മൃഗയാം സരയൂവനേ.
രതിര്ഹ്യേഷാതുലാ ലോകേ രാജര്ഷിഗണസമ്മതാ৷৷2.49.16৷৷

In this world, hunting is a unique pleasure. It is regarded as a delightful sport for
royal sages. But I do not have a great longing for hunting in the forest on the bank of river Sarayu.

രാജര്ഷീണാം ഹി ലോകേസ്മിന് രത്യര്ഥം മൃഗയാ വനേ.
കാലേ കൃതാം താം മനുജൈര്ഘന്വിനാമഭികാങ്ക്ഷിതാമ്৷৷2.49.17৷৷

In this world, hunting in the woods is a pleasure for royal sages and is greatly sought after by bowmen. This was later resorted to by others.

സ തമധ്വാനമൈക്ഷ്വാകസ്സൂതം മധുരയാ ഗിരാ.
തം തമര്ഥമഭിപ്രേത്യ യയൌ വാക്യമുദീരയന്৷৷2.49.18৷৷

The descendant of Ikshvaku related to the charioteer in a sweet voice the thoughts that came to him and went on the way (continued his journey).

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ ഏകോനപഞ്ചാശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the fortyninth sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.