Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 48. Rama's departure for the forest.

 

[Rama's departure for the forest.]

तेषामेवं विषण्णानां पीडितानामतीव च।
बाष्पविप्लुतनेत्राणां सशोकानां मुमूर्षया।।2.48.1।।

अनुगम्य निवृत्तानां रामं नगरवासिनाम्।
उद्गतानीव सत्वानि बभूवुरमनस्विनाम्।।2.48.2।।

स्वं स्वं निलयमागम्य पुत्रदारैस्समावृता।
अश्रूणि मुमुचुस्सर्वे बाष्पेण पिहिताननाः।।2.48.3।।

न चाहृष्यन् नचामोदन् वणिजो न प्रसारयन्।
न चाशोभन्त पण्यानि नापचन् गृहमेधिनः।।2.48.4।।

नष्टं दृष्ट्वा नाभ्यनन्दन् विपुलं वा धनागमम्।
पुत्रं प्रथमजं लब्ध्वा जननी नाभ्यनन्दत।।2.48.5।।

गृहे गृहे रुदन्त्यश्च भर्तारं गृहमागतम्।
व्यगर्हयन्त दुःखार्ता वाग्भिस्तोत्रैरिव द्विपान्।।2.48.6।।

किं नु तेषां गृहैः कार्यं किं दारै: किं धनेन वा।
पुत्रैर्वा किं सुखैर्वापि ये न पश्यन्ति राघवम्।।2.48.7।।

एकः सत्पुरुषो लोके लक्ष्मण स्सह सीतया।
योऽनुगच्छति काकुत्स्थं रामं परिचरन् वने।।2.48.8।।

आपगाः कृतपुण्यास्ता पद्मिन्यश्च सरांसि च।
येषु स्नास्यति काकुत्स्थो विगाह्य सलिलं शुचि।।2.48.9।।

शोभयिष्यन्ति काकुत्स्थमटव्यो रम्यकाननाः।
आपगाश्च महानूपाः सानुमन्तश्च पर्वताः।।2.48.10।।

काननं वापि शैलं वा यं रामोऽधिगमिष्यति।
प्रियातिथिमिव प्राप्तं नैनं शक्ष्यन्त्यनर्चितुम्।।2.48.11।।

विचित्रकुसुमापीडा बहुमञ्जरि धारिणः।
राघवं दर्शयिष्यन्ति नगा भ्रमरशालिनः।।2.48.12।।

अकाले चापि मुख्यानि पुष्पाणि च फलानि च।
दर्शयिष्यन्त्यनुक्रोशाद्गिरयो राममागतम्।।2.48.13।।

प्रस्रविष्यन्ति तोयानि विमलानि महीधराः।
विदर्शयन्तो विविधान् भूयश्चित्रांश्च निर्झरान्।।2.48.14।।

पादपाः पर्वताग्रेषु रमयिष्यन्ति राघवम्।
यत्र रामो भयं नात्र नास्ति तत्र पराभवः।।2.48.15।।

स हि शूरो महाबाहुः पुत्रो दशरथस्य च।
पुरा भवति नोदूरादनुगच्छाम राघवम्।।2.48.16।।

पादच्छाया सुखा भर्तुस्तादृशस्य महात्मनः।
स हि नाथो जनस्यास्य स गति स्सपरायणम्।।2.48.17।।

वयं परिचरिष्यामः सीतां यूयं तु राघवम्।
इति पौरस्त्रियो भर्तृ़न् दुखार्तास्तत्तदब्रुवन्।।2.48.18।।

युष्माकं राघवोऽरण्ये योगक्षेमं विधास्यति।
सीता नारीजनस्यास्य योगक्षेमं करिष्यति।।2.48.19।।

को न्वनेनाऽप्रतीतेन सोत्कण्ठितजनेन च।
सम्प्रियेतामनोज्ञेन वासेन हृतचेतसा।।2.48.20।।

कैकेय्या यदि चे द्राज्यं स्यादधर्म्यमनाथवत्।
न हि नो जीवितेनार्थः कुतः पुत्रैः कुतो धनैः।।2.48.21।।

यया पुत्रश्च भर्ता च त्यक्तावैश्वर्यकारणात्।
कं सा परिहरेदन्यं कैकेयी कुलपांसनी।।2.48.22।।

कैकेय्या न वयं राज्ये भृतका निवसेमहि।
जीवन्त्या जातु जीवन्त्यः पुत्रैरपि शपामहे।।2.48.23।।

या पुत्रं पार्थिवेन्द्रस्य प्रवासयति निर्घृणा।
कस्तां प्राप्य सुखं जीवेदधर्म्यां दुष्टचारिणीम्।।2.48.24।।

उपद्रुतमिदं सर्वमनालम्बमनायकम्।
कैकेय्या हि कृते सर्वं विनाशमुपयास्यति।।2.48.25।।

न हि प्रव्रजिते रामे जीविष्यति महीपतिः।
मृते दशरथे व्यक्तं विलापस्तदनन्तरम्।।2.48.26।।

ते विषं पिबतालोड्य क्षीणपुण्या स्सुदुर्गताः।
राघवं वानुगच्छध्वमश्रुतिं वापि गच्छत।।2.48.27।।

मिथ्याप्रव्राजितो राम स्ससीत स्सहलक्ष्मणः।
भरते सन्निसृष्टास्स्म स्सौनिके पशवो यथा।।2.48.28।।

पूर्णचन्द्रानन श्श्यामो गूढजत्रुररिन्दमः।
आजानुबाहुः पद्माक्षो रामो लक्ष्मणपूर्वजः।।2.48.29।।

पूर्वाभिभाषी मधुर स्सत्यवादी महाबलः।
सौम्यस्सर्वस्य लोकस्य चन्द्रवत्प्रियदर्शनः।।2.48.30।।

नूनं पुरुषशार्दूलो मत्तमातङ्गविक्रमः।
शोभयिष्यत्यरण्यानि विचरन् स महारथः।।2.48.31।।

तास्तथा विलपन्त्यस्तु नगरे नागरस्त्रियः।
चुक्रुशु र्दुःखसन्तप्ता मृत्योरिव भयागमे।।2.48.32।।

इत्येवं विलपन्तीनां स्त्रीणां वेश्मसु राघवम्।
जगामास्तं दिनकरो रजनी चाभ्यवर्तत।।2.48.33।।

नष्टज्वलनसन्तापा प्रशान्ताध्यायसत्कथा।
तिमिरेणाभिलिप्तेव सा तदा नगरी बभौ।।2.48.34।।

उपशान्तवणिक्पण्या नष्टहर्षा निराश्रया।
अयोध्या नगरी चासीन्नष्टतारमिवाम्बरम्।।2.48.35।।

तथा स्त्रियो रामनिमित्तमातुरा
यथा सुते भ्रातरि वा विवासिते।
विलप्य दीना रुरुदुर्विचेतस
स्सूतैर्हि तासामधिको हि सोऽभवत्।।2.48.36।।

प्रशान्तगीतोत्सवनृत्तवादना
व्यपास्तहर्षा पिहितापणोदया।
तदा ह्ययोध्या नगरी बभूव सा
महार्णव स्सङ्क्षपितोदको यथा।।2.48.37।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे अष्टचत्वारिशस्सर्गः।।

[Rama's departure for the forest.]

തേഷാമേവം വിഷണ്ണാനാം പീഡിതാനാമതീവ ച.
ബാഷ്പവിപ്ലുതനേത്രാണാം സശോകാനാം മുമൂര്ഷയാ৷৷2.48.1৷৷

അനുഗമ്യ നിവൃത്താനാം രാമം നഗരവാസിനാമ്.
ഉദ്ഗതാനീവ സത്വാനി ബഭൂവുരമനസ്വിനാമ്৷৷2.48.2৷৷

The people afflicted with sorrow followed Rama and returned to the city deeply distressed. Eyes overflowing with tears, they longed for death. Smitten with grief, they lost their high-mindedness and looked as if their life had been drained out.

സ്വം സ്വം നിലയമാഗമ്യ പുത്രദാരൈസ്സമാവൃതാ.
അശ്രൂണി മുമുചുസ്സര്വേ ബാഷ്പേണ പിഹിതാനനാഃ৷৷2.48.3৷৷

The subjects reached their respective homes and surrounded by their sons and wives broke down their faces flooded with tears.

ന ചാഹൃഷ്യന് നചാമോദന് വണിജോ ന പ്രസാരയന്.
ന ചാശോഭന്ത പണ്യാനി നാപചന് ഗൃഹമേധിനഃ৷৷2.48.4৷৷

The people had no joy in life nor did they find cheer in anything. The merchants did not offer their wares for sale. The market-place looked graceless (lifeless). (The stocks were empty). The householders did not cook their food.

നഷ്ടം ദൃഷ്ട്വാ നാഭ്യനന്ദന് വിപുലം വാ ധനാഗമമ്.
പുത്രം പ്രഥമജം ലബ്ധ്വാ ജനനീ നാഭ്യനന്ദത৷৷2.48.5৷৷

Neither loss nor acquisition of wealth mattered (to the people). No mother rejoiced over getting her first-born son.

ഗൃഹേ ഗൃഹേ രുദന്ത്യശ്ച ഭര്താരം ഗൃഹമാഗതമ്.
വ്യഗര്ഹയന്ത ദുഃഖാര്താ വാഗ്ഭിസ്തോത്രൈരിവ ദ്വിപാന്৷৷2.48.6৷৷

In every house, women wept and in anguish heaped abuses on their husbands on their arrival at home with words (sharp) like goads on elephants:

കിം നു തേഷാം ഗൃഹൈഃ കാര്യം കിം ദാരൈ: കിം ധനേന വാ.
പുത്രൈര്വാ കിം സുഖൈര്വാപി യേ ന പശ്യന്തി രാഘവമ്৷৷2.48.7৷৷

For those who do not see Rama, of what use are the houses or spouses or sons or
fortunes or delight?

ഏകഃ സത്പുരുഷോ ലോകേ ലക്ഷ്മണ സ്സഹ സീതയാ.
യോനുഗച്ഛതി കാകുത്സ്ഥം രാമം പരിചരന് വനേ৷৷2.48.8৷৷

Lakshmana is the only fortunate person in the world who has followed Rama of the Kakutstha race along with Sita to serve them.

ആപഗാഃ കൃതപുണ്യാസ്താ പദ്മിന്യശ്ച സരാംസി ച.
യേഷു സ്നാസ്യതി കാകുത്സ്ഥോ വിഗാഹ്യ സലിലം ശുചി৷৷2.48.9৷৷

The rivers and the lotus-pools have done some meritorious acts in the past as a result of which Rama having plunged into their holy waters will make his ablution.

ശോഭയിഷ്യന്തി കാകുത്സ്ഥമടവ്യോ രമ്യകാനനാഃ.
ആപഗാശ്ച മഹാനൂപാഃ സാനുമന്തശ്ച പര്വതാഃ৷৷2.48.10৷৷

Forests with beautiful groves rivers with vast expanse of waters, mountains with their slopes will enhance the lustre of the scion of the Kakutsthas (Rama).

കാനനം വാപി ശൈലം വാ യം രാമോധിഗമിഷ്യതി.
പ്രിയാതിഥിമിവ പ്രാപ്തം നൈനം ശക്ഷ്യന്ത്യനര്ചിതുമ്৷৷2.48.11৷৷

Whichever hill or forest Rama visits, people will receive him there like a welcome guest and will not fail to render hospitality to him.

വിചിത്രകുസുമാപീഡാ ബഹുമഞ്ജരി ധാരിണഃ.
രാഘവം ദര്ശയിഷ്യന്തി നഗാ ഭ്രമരശാലിനഃ৷৷2.48.12৷৷

Trees with bunches of cololurful flowers and clusters of blossoms hovering over with black bees will present themselves to the son of the Raghus (Rama).

അകാലേ ചാപി മുഖ്യാനി പുഷ്പാണി ച ഫലാനി ച.
ദര്ശയിഷ്യന്ത്യനുക്രോശാദ്ഗിരയോ രാമമാഗതമ്৷৷2.48.13৷৷

The hills will exhibit their excellent flowers and fruits off season out of compassion in order to welcome Rama.

പ്രസ്രവിഷ്യന്തി തോയാനി വിമലാനി മഹീധരാഃ.
വിദര്ശയന്തോ വിവിധാന് ഭൂയശ്ചിത്രാംശ്ച നിര്ഝരാന്৷৷2.48.14৷৷

The mountains, displaying various wonderful streams here and there, will flow with pellucid waters (for Rama).

പാദപാഃ പര്വതാഗ്രേഷു രമയിഷ്യന്തി രാഘവമ്.
യത്ര രാമോ ഭയം നാത്ര നാസ്തി തത്ര പരാഭവഃ৷৷2.48.15৷৷

The trees on the mountain summits will enchant Rama. Where Rama goes, there will be no room for fear or dishonour.

സ ഹി ശൂരോ മഹാബാഹുഃ പുത്രോ ദശരഥസ്യ ച.
പുരാ ഭവതി നോദൂരാദനുഗച്ഛാമ രാഘവമ്৷৷2.48.16৷৷

Before that valiant, strong-armed son of Dasaratha goes too far away (from us), we should follow him.

പാദച്ഛായാ സുഖാ ഭര്തുസ്താദൃശസ്യ മഹാത്മനഃ.
സ ഹി നാഥോ ജനസ്യാസ്യ സ ഗതി സ്സപരായണമ്৷৷2.48.17৷৷

The shadow of the feet of this magnanimous lord will give us happiness. He alone is the goal and protector of all these people. He is the supreme refuge.

വയം പരിചരിഷ്യാമഃ സീതാം യൂയം തു രാഘവമ്.
ഇതി പൌരസ്ത്രിയോ ഭര്തൃ് ദുഖാര്താസ്തത്തദബ്രുവന്৷৷2.48.18৷৷

We will serve Sita. You will serve Rama. Such were the words of the distressed women of the city to their husbands. (They continued).

യുഷ്മാകം രാഘവോരണ്യേ യോഗക്ഷേമം വിധാസ്യതി.
സീതാ നാരീജനസ്യാസ്യ യോഗക്ഷേമം കരിഷ്യതി৷৷2.48.19৷৷

In the forest, Rama will look after your well-being and Sita will ensure our, women folk's security.

കോ ന്വനേനാപ്രതീതേന സോത്കണ്ഠിതജനേന ച.
സമ്പ്രിയേതാമനോജ്ഞേന വാസേന ഹൃതചേതസാ৷৷2.48.20৷৷

The people here are choked with grief. Who will like to stay here where life is disagreeable, cheerless, full of despondency and distress?

കൈകേയ്യാ യദി ചേ ദ്രാജ്യം സ്യാദധര്മ്യമനാഥവത്.
ന ഹി നോ ജീവിതേനാര്ഥഃ കുതഃ പുത്രൈഃ കുതോ ധനൈഃ৷৷2.48.21৷৷

If Kaikeyi rules this kingdom unethically, we do not want to live here like orphans. What is the use of our progeny or property (in such a place)?

യയാ പുത്രശ്ച ഭര്താ ച ത്യക്താവൈശ്വര്യകാരണാത്.
കം സാ പരിഹരേദന്യം കൈകേയീ കുലപാംസനീ৷৷2.48.22৷৷

Can Kaikeyi, who has brought disgrace to the race by abandoning her husband and son for the sake of wealth, spare others?

കൈകേയ്യാ ന വയം രാജ്യേ ഭൃതകാ നിവസേമഹി.
ജീവന്ത്യാ ജാതു ജീവന്ത്യഃ പുത്രൈരപി ശപാമഹേ৷৷2.48.23৷৷

We swear on our sons that as long as Kaikeyi lives, or we live, we will never stay in her kingdom as servants.

യാ പുത്രം പാര്ഥിവേന്ദ്രസ്യ പ്രവാസയതി നിര്ഘൃണാ.
കസ്താം പ്രാപ്യ സുഖം ജീവേദധര്മ്യാം ദുഷ്ടചാരിണീമ്৷৷2.48.24৷৷

Who can live with pleasure under the rule of Kaikeyi of unrighteous character and wicked behaviour, one who without compassion banished Rama, son of Dasaratha, king of kings?

ഉപദ്രുതമിദം സര്വമനാലമ്ബമനായകമ്.
കൈകേയ്യാ ഹി കൃതേ സര്വം വിനാശമുപയാസ്യതി৷৷2.48.25৷৷

The entire kingdom, for the sake of Kaikeyi, is under a great calamity. With no support or leader it will definitely go to ruin.

ന ഹി പ്രവ്രജിതേ രാമേ ജീവിഷ്യതി മഹീപതിഃ.
മൃതേ ദശരഥേ വ്യക്തം വിലാപസ്തദനന്തരമ്৷৷2.48.26৷৷

Now that Rama has been banished, the king will not live (long). After his death there will be evidently only lamentations.

തേ വിഷം പിബതാലോഡ്യ ക്ഷീണപുണ്യാ സ്സുദുര്ഗതാഃ.
രാഘവം വാനുഗച്ഛധ്വമശ്രുതിം വാപി ഗച്ഛത৷৷2.48.27৷৷

Where you are in deep trouble with merits exhausted, it is better to take poison, or follow Rama or walk into the unknown.

മിഥ്യാപ്രവ്രാജിതോ രാമ സ്സസീത സ്സഹലക്ഷ്മണഃ.
ഭരതേ സന്നിസൃഷ്ടാസ്സ്മ സ്സൌനികേ പശവോ യഥാ৷৷2.48.28৷৷

Rama along with Sita and Lakshmana has been deceitfully exiled and all of us delivered to Bharata like beasts to a butcher (for protection!).

പൂര്ണചന്ദ്രാനന ശ്ശ്യാമോ ഗൂഢജത്രുരരിന്ദമഃ.
ആജാനുബാഹുഃ പദ്മാക്ഷോ രാമോ ലക്ഷ്മണപൂര്വജഃ৷৷2.48.29৷৷

പൂര്വാഭിഭാഷീ മധുര സ്സത്യവാദീ മഹാബലഃ.
സൌമ്യസ്സര്വസ്യ ലോകസ്യ ചന്ദ്രവത്പ്രിയദര്ശനഃ৷৷2.48.30৷৷

നൂനം പുരുഷശാര്ദൂലോ മത്തമാതങ്ഗവിക്രമഃ.
ശോഭയിഷ്യത്യരണ്യാനി വിചരന് സ മഹാരഥഃ৷৷2.48.31৷৷

Rama, elder brother to Lakshmana is a tiger among men, a subduer of enemies, powerful like an intoxicated elephant, and a great charioteer. Blue in complexion, he has a face like the full Moon. He has lotus-like eyes, knee-long arms and fleshy clavicles. Endowed with a sweet nature, he always speaks the truth and the first to speak to others. When he roams the forest, charming like the Moon and pleasing to the whole world, he will surely make it look graceful.

താസ്തഥാ വിലപന്ത്യസ്തു നഗരേ നാഗരസ്ത്രിയഃ.
ചുക്രുശു ര്ദുഃഖസന്തപ്താ മൃത്യോരിവ ഭയാഗമേ৷৷2.48.32৷৷

Such was the lamentation of the women of the city. Overcome with grief as if frightened at the approach of death, they wept bitterly.

ഇത്യേവം വിലപന്തീനാം സ്ത്രീണാം വേശ്മസു രാഘവമ്.
ജഗാമാസ്തം ദിനകരോ രജനീ ചാഭ്യവര്തത৷৷2.48.33৷৷

As the women of the city were thus lamenting over the scion of the Raghus (Rama) (sitting) at home, the sun set. Night fell.

നഷ്ടജ്വലനസന്താപാ പ്രശാന്താധ്യായസത്കഥാ.
തിമിരേണാഭിലിപ്തേവ സാ തദാ നഗരീ ബഭൌ৷৷2.48.34৷৷

With sacrificial fires extinguished and the reading of holy scriptures and sacred recitations stopped, Ayodhya looked as if besmeared with darkness.

ഉപശാന്തവണിക്പണ്യാ നഷ്ടഹര്ഷാ നിരാശ്രയാ.
അയോധ്യാ നഗരീ ചാസീന്നഷ്ടതാരമിവാമ്ബരമ്৷৷2.48.35৷৷

With markets closed, the city of Ayodhya cheerless and shelterless looked like the sky without stars.

തഥാ സ്ത്രിയോ രാമനിമിത്തമാതുരാ
യഥാ സുതേ ഭ്രാതരി വാ വിവാസിതേ.
വിലപ്യ ദീനാ രുരുദുര്വിചേതസ
സ്സൂതൈര്ഹി താസാമധികോ ഹി സോഭവത്৷৷2.48.36৷৷

The women grieved over Rama as if a son or a brother had been exiled. Depressed and distressed, they wept and sobbed. For them, Rama was indeed more than their sons.

പ്രശാന്തഗീതോത്സവനൃത്തവാദനാ
വ്യപാസ്തഹര്ഷാ പിഹിതാപണോദയാ.
തദാ ഹ്യയോധ്യാ നഗരീ ബഭൂവ സാ
മഹാര്ണവ സ്സങ്ക്ഷപിതോദകോ യഥാ৷৷2.48.37৷৷

With the cessation of singing, celebrations, dance and music, there was no rejoicing in the city. The markets displaying merchandise were shut down. The city of Ayodhya looked like the ocean with its waters diminished.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ അഷ്ടചത്വാരിശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the fortyeighth sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.