Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 47. Disappointed citizens return to Ayodhya.

 

[Disappointed citizens return to Ayodhya.]

प्रभातायां तु शर्वर्यां पौरास्ते राघवं विना।
शोकोपहतनिश्चेष्टा बभूवुर्हतचेतसः।।2.47.1।।

शोकजाश्रुपरिद्यूना वीक्षमाणास्ततस्ततः।
आलोकमपि रामस्य न पश्यन्ति स्म दुःखिताः।।2.47.2।।

ते विषादार्तवदना रहितास्तेन धीमता।
कृपणाः करुणा वाचो वदन्ति स्म मनस्विनः।।2.47.3।।

धिगस्तु खलु निद्रां तां ययाऽपहृतचेतसः।
नाद्य पश्यामहे रामं पृथूरस्कं महाभुजम्।।2.47.4।।

कथं नाम महाबाहु स्स तथावितथक्रियः।
भक्तं जनं परित्यज्य प्रवासं राघवो गतः।।2.47.5।।

यो नः सदा पालयति पिता पुत्रानिवौरसान्।
कथं रघूणां स श्रेष्ठस्त्यक्त्वा नो विपिनं गतः।।2.47.6।।

इहैव निधनं यामो महाप्रस्थानमेव वा।
रामेण रहितानां हि किमर्थं जीवितं हि नः।।2.47.7।।

सन्ति शुष्काणि काष्ठानि प्रभूतानि महान्ति च।
तैः प्रज्वाल्य चितां सर्वे प्रविशामोऽथ पावकम्।।2.47.8।।

किं वक्ष्यामो महाबाहुरनसूयः प्रियंवदः।
नीत स्स राघवोऽस्माभिरिति वक्तुं कथं क्षमम्।।2.47.9।।

सा नूनं नगरी दीना दृष्ट्वाऽस्मान् राघवं विना।
भविष्यति निरानन्दा सस्त्रीबालवयोधिका।।2.47.10।।

निर्यातास्तेन वीरेण सह नित्यं जितात्मना।
विहीनास्तेन च पुनः कथं पश्याम तां पुरीम्।।2.47.11।।

इतीव बहुधा वाचो बाहुमुद्यम्य ते जनाः।
विलपन्ति स्म दुःखार्ता विवत्सा इव धेनवः।।2.47.12।।

ततो मार्गानुसारेण गत्वा किञ्चित् क्षणं पुनः।
मार्गनाशाद्विषादेन महता समभिप्लुताः।।2.47.13।।

रथस्य मार्गनाशेन न्यवर्तन्त मनस्विनः।
किमिदं किं करिष्यामो दैवेनोपहता इति।।2.47.14।।

ततो यथागतेनैव मार्गेण क्लान्तचेतसः।
अयोध्यामागमन्सर्वे पुरीं व्यथितसज्जनाम्।।2.47.15।।

आलोक्य नगरीं तां च क्षयव्याकुलमानसाः।
आवर्तयन्त तेऽश्रूणि नयनैः शोकपीडितैः।।2.47.16।।

एषा रामेण नगरी रहिता नातिशोभते।
आपगा गरुडेनेव ह्रदादुद्धृतपन्नगा।।2.47.17।।

चन्द्रहीनमिवाकाशं तोयहीनमिवार्णवम्।
अपश्यन्निहतानन्दं नगरं ते विचेतसः।।2.47.18।।

ते तानि वेश्मानि महाधनानि
दुःखेन दुःखोपहता विशन्तः।
नैव प्रजज्ञुः स्वजनं जनं वा
निरीक्षमाणाः प्रविनष्टहर्षाः।।2.47.19।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे सप्तचत्वारिंशस्सर्गः।।

[Disappointed citizens return to Ayodhya.]

പ്രഭാതായാം തു ശര്വര്യാം പൌരാസ്തേ രാഘവം വിനാ.
ശോകോപഹതനിശ്ചേഷ്ടാ ബഭൂവുര്ഹതചേതസഃ৷৷2.47.1৷৷

When the night advanced towards dawn the citizens were stunned not to see the scion of the Raghus (Rama). Overwhelmed with sorrow they lost their senses.

ശോകജാശ്രുപരിദ്യൂനാ വീക്ഷമാണാസ്തതസ്തതഃ.
ആലോകമപി രാമസ്യ ന പശ്യന്തി സ്മ ദുഃഖിതാഃ৷৷2.47.2৷৷

Anguished and drenched with tears of grief they looked hither and thither but could not find even a trace of Rama.

തേ വിഷാദാര്തവദനാ രഹിതാസ്തേന ധീമതാ.
കൃപണാഃ കരുണാ വാചോ വദന്തി സ്മ മനസ്വിനഃ৷৷2.47.3৷৷

Those high-minded people with sorrowful faces due to separation from sagacious Rama expressed themselves in piteous words:

ധിഗസ്തു ഖലു നിദ്രാം താം യയാപഹൃതചേതസഃ.
നാദ്യ പശ്യാമഹേ രാമം പൃഥൂരസ്കം മഹാഭുജമ്৷৷2.47.4৷৷

Fie on this sleep which robbed us of our senses. We are unable to see (now) that broad-chested and mighty-armed Rama.

കഥം നാമ മഹാബാഹു സ്സ തഥാവിതഥക്രിയഃ.
ഭക്തം ജനം പരിത്യജ്യ പ്രവാസം രാഘവോ ഗതഃ৷৷2.47.5৷৷

How is it that the mighty-armed Rama who never renders services done to him fruitless has deserted his devoted people and gone into exile?

യോ നഃ സദാ പാലയതി പിതാ പുത്രാനിവൌരസാന്.
കഥം രഘൂണാം സ ശ്രേഷ്ഠസ്ത്യക്ത്വാ നോ വിപിനം ഗതഃ৷৷2.47.6৷৷

How could he, the best among the kings of Raghu dynasty, who used to protect us as a father protects his own children, go to the forest, abandoning us?

ഇഹൈവ നിധനം യാമോ മഹാപ്രസ്ഥാനമേവ വാ.
രാമേണ രഹിതാനാം ഹി കിമര്ഥം ജീവിതം ഹി നഃ৷৷2.47.7৷৷

We all will die here. We will go on the everlasting journey to death. Of what use is this life to us without Rama?

സന്തി ശുഷ്കാണി കാഷ്ഠാനി പ്രഭൂതാനി മഹാന്തി ച.
തൈഃ പ്രജ്വാല്യ ചിതാം സര്വേ പ്രവിശാമോഥ പാവകമ്৷৷2.47.8৷৷

There are plenty of dry logs of wood. We will prepare a pyre with them, set fire to it and we all will enter it.

കിം വക്ഷ്യാമോ മഹാബാഹുരനസൂയഃ പ്രിയംവദഃ.
നീത സ്സ രാഘവോസ്മാഭിരിതി വക്തും കഥം ക്ഷമമ്৷৷2.47.9৷৷

What shall we say (to the people)? How can we say, 'We have conducted him (to the forest), that scion of the Raghus, that mighty-armed Rama, who is of gentle speech and free from malice?

സാ നൂനം നഗരീ ദീനാ ദൃഷ്ട്വാസ്മാന് രാഘവം വിനാ.
ഭവിഷ്യതി നിരാനന്ദാ സസ്ത്രീബാലവയോധികാ৷৷2.47.10৷৷

Seeing us return without Rama, the women, children and the aged of the city (Ayodhya) will certainly feel miserable and cheerless.

നിര്യാതാസ്തേന വീരേണ സഹ നിത്യം ജിതാത്മനാ.
വിഹീനാസ്തേന ച പുനഃ കഥം പശ്യാമ താം പുരീമ്৷৷2.47.11৷৷

Having left (that city) with the valiant and self-restrained Rama, how can we now return without him ?

ഇതീവ ബഹുധാ വാചോ ബാഹുമുദ്യമ്യ തേ ജനാഃ.
വിലപന്തി സ്മ ദുഃഖാര്താ വിവത്സാ ഇവ ധേനവഃ৷৷2.47.12৷৷

All of them with grief distressed, and with their arms thrown up lamented like cows deprived of their calves.

തതോ മാര്ഗാനുസാരേണ ഗത്വാ കിഞ്ചിത് ക്ഷണം പുനഃ.
മാര്ഗനാശാദ്വിഷാദേന മഹതാ സമഭിപ്ലുതാഃ৷৷2.47.13৷৷

For a short while they followed the tracks (of the chariot) and after having gone a little distance, they missed the way. They were again submerged in deep sorrow.

രഥസ്യ മാര്ഗനാശേന ന്യവര്തന്ത മനസ്വിനഃ.
കിമിദം കിം കരിഷ്യാമോ ദൈവേനോപഹതാ ഇതി৷৷2.47.14৷৷

When they could not find the tracks of the chariot, those high-minded people turned back and said to themselves 'What is this? We have been deceived by fate. What are we to do now?'

തതോ യഥാഗതേനൈവ മാര്ഗേണ ക്ലാന്തചേതസഃ.
അയോധ്യാമാഗമന്സര്വേ പുരീം വ്യഥിതസജ്ജനാമ്৷৷2.47.15৷৷

Thereafter, all of them, the virtuous people grieving, their minds fatigued, returned to Ayodhya the same way they had come.

ആലോക്യ നഗരീം താം ച ക്ഷയവ്യാകുലമാനസാഃ.
ആവര്തയന്ത തേശ്രൂണി നയനൈഃ ശോകപീഡിതൈഃ৷৷2.47.16৷৷

On seeing the city the minds of the people were agitated due to the loss (of their prince). Tears streamed down their eyes, oppressed with sorrow.

ഏഷാ രാമേണ നഗരീ രഹിതാ നാതിശോഭതേ.
ആപഗാ ഗരുഡേനേവ ഹ്രദാദുദ്ധൃതപന്നഗാ৷৷2.47.17৷৷

This city without Rama just as a river with serpents lifted away by Garuda from its depths looks no longer beautiful.

ചന്ദ്രഹീനമിവാകാശം തോയഹീനമിവാര്ണവമ്.
അപശ്യന്നിഹതാനന്ദം നഗരം തേ വിചേതസഃ৷৷2.47.18৷৷

Plunged in grief, they saw the city deprived of all joy, looking like a sky without the Moon and an ocean without water.

തേ താനി വേശ്മാനി മഹാധനാനി
ദുഃഖേന ദുഃഖോപഹതാ വിശന്തഃ.
നൈവ പ്രജജ്ഞുഃ സ്വജനം ജനം വാ
നിരീക്ഷമാണാഃ പ്രവിനഷ്ടഹര്ഷാഃ৷৷2.47.19৷৷

Those people devoid of delight entered their rich mansions with great difficulty. Even though they, stricken with sorrow, looked at men and their own kinsmen they could not recognise them.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ സപ്തചത്വാരിംശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the fortyseventh sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.