Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 46. Rama, Sita and Lakshmana stay on the bank of Tamasa river in night.

[Rama, Sita and Lakshmana stay on the bank of Tamasa river -- at dawn they proceed, leaving behind the citizens of Ayodhya.]

ततस्तु तमसातीरं रम्यमाश्रित्य राघवः।
सीतामुद्वीक्ष्य सौमित्रिमिदं वचनमब्रवीत्।।2.46.1।।

इयमद्य निशा पूर्वा सौमित्रे प्रहिता वनम्।
वनवासस्य भद्रं ते स नोत्कण्ठितुमर्हसि।।2.46.2।।

पश्य शून्यान्यरण्यानि रुदन्तीव समन्ततः।
यथानिलयमायद्भिर्निलीनानि मृगद्विजैः।।2.46.3।।

अद्यायोध्या तु नगरी राजधानी पितुर्मम।
सस्त्रीपुंसा गतानस्माञ्शोचिष्यति न संशयः।।2.46.4।।

अनुरक्ता हि मनुजा राजानं बहुभिर्गुणैः।
त्वां च मां च नरव्याघ्र शत्रुघ्न भरतौ तथा।।2.46.5।।

पितरं चानुशोचामि मातरं च यशस्विनीम्।
अपि वान्धौ भवेतां तु रुदन्तौ तावभीक्ष्णशः।।2.46.6।।

भरतः खलु धर्मात्मा पितरं मातरं च मे।
धर्मार्थकामसहितैर्वाक्यैर्वाश्वासयिष्यति।।2.46.7।।

भरतस्यानृशंसत्वं विचिन्त्याहं पुनः पुनः।
नानुशोचामि पितरं मातरं चापि लक्ष्मण।।2.46.8।।

त्वया कार्यं नरव्याघ्र मामनुव्रजता कृतम्।
अन्वेष्टव्या हि वैदेह्या रक्षणार्थे सहायता।।2.46.9।।

अद्भिरेव तु सौमित्रे वत्स्याम्यद्य निशामिमाम्।
एतध्दि रोचते मह्यं वन्येऽपि विविधे सति।।2.46.10।।

एवमुक्त्वा तु सौमित्रिं सुमन्त्रमपि राघवः।
अप्रमत्तस्त्वमश्वेषु भव सौम्येत्युवाच ह।।2.46.11।।

सोऽश्वान्सुमन्त्रः संयम्य सूर्येऽस्तं समुपागते।
प्रभूतयवसान् कृत्वा बभूव प्रत्यनन्तरः।।2.46.12।।

उपास्य तु शिवां सन्ध्यां दृष्ट्वा रात्रिमुपस्थिताम्।
रामस्य शयनं चक्रे सूतः सौमित्रिणा सह।।2.46.13।।

तां शय्यां तमसातीरे वीक्ष्य वृक्षदलैः कृताम्।
रामः सौमित्रिणा सार्धं सभार्यस्संविवेश ह।।2.46.14।।

सभार्यं सम्प्रसुप्तं तं भ्रातरं वीक्ष्य लक्ष्मणः।
कथयामास सूताय रामस्य विविधान् गुणान्।।2.46.15।।

जाग्रतो ह्येव तां रात्रिं सौमित्रेरुदितो रविः।
सूतस्य तमसातीरे रामस्य ब्रुवतो गुणान्।।2.46.16।।

गोकुलाकुलतीरायास्तमसाया विदूरतः।
अवसत्तत्र तां रात्रिं रामः प्रकृतिभिस्सह।।2.46.17।।

उत्थाय स महातेजाः प्रकृतीस्ता निशाम्य च।
अब्रवीद्भ्रातरं रामो लक्ष्मणं पुण्यलक्षणम्।।2.46.18।।

अस्मद्व्यपेक्षान् सौमित्रे निरपेक्षान् गृहेष्वपि।
वृक्षमूलेषु संसुप्तान् पश्य लक्ष्मण साम्प्रतम्।।2.46.19।।

यथैते नियमं पौराः कुर्वन्त्यस्मन्निवर्तने।
अपि प्राणान्न्यसिष्यन्ति न तु त्यक्ष्यन्ति निश्चयम्।।2.46.20।।

यावदेव तु संसुप्ता स्तावदेव वयं लघु।
रथमारुह्य गच्छामः पन्थानमकुतोभयम्।।2.46.21।।

अतो भूयोऽपि नेदानीमिक्ष्वाकुपुरवासिनः।
स्वपेयुरनुरक्ता मां वृक्षमूलानि संश्रिताः।।2.46.22।।

पौरा ह्यात्मकृताद्दुःखाद्विप्रमोच्या नृपात्मजैः।
न तु खल्वात्मना योज्या दुःखेन पुरवासिनः।।2.46.23।।

अब्रवील्लक्ष्मणो रामं साक्षाद्धर्ममिवस्थितम्।
रोचते मे तथा प्राज्ञ क्षिप्र मारुह्यतामिति।।2.46.24।।

अथ रामोऽब्रवीच्छ्रीमान्सुमन्त्रं युज्यतां रथः।
गमिष्यामि ततोऽरण्यं गच्छ शीघ्रमितः प्रभो।।2.46.25।।

सूतस्तत स्सत्त्वरितः स्यन्दनं तैर्हयोत्तमैः।
योजयित्व्राऽथ रामाय प्राञ्जलिः प्रत्यवेदयत्।।2.46.26।।

अयं युक्तो महाबाहो रथस्ते रथिनां वर।
त्वमारोहस्व भद्रं ते ससीत स्सहलक्ष्मणः।।2.46.27।।

तं स्यन्दनमधिष्ठाय राघव स्सपरिच्छदः।
शीघ्रगामाकुलावर्तां तमसामतरन्नदीम्।।2.46.28।।

स सन्तीर्य महाबाहुः श्रीमान् शिवमकण्टकम्।
प्रापद्यत महामार्गमभयं भयदर्शिनाम्।।2.46.29।।

मोहनार्थं तु पौराणां सूतं रामोऽब्रवीद्वचः।
उदङ्मुखः प्रयाहि त्वं रथमास्थाय सारथे।।2.46.30।।

मुहूर्तं त्वरितं गत्वा निवर्तय रथं पुनः।
यथा न विद्युः पौरा मां तथा कुरु समाहितः।।2.46.31।।

रामस्य वचनं श्रुत्वा तथा चक्रे स सारथिः।
प्रत्यागम्य च रामस्य स्यन्दनं प्रत्यवेदयत्।।2.46.32।।

तौ सम्प्रयुक्तं तु रथं समास्थितौ
तदा ससीतौ रघुवंशवर्धनौ।
प्रचोदयामास ततस्तुरङ्गमान्
स सारथिर्येन पथा तपोवनम्।।2.46.33।।

तत स्समास्थाय रथं महारथः
ससारथिर्दाशरथिर्वनं ययौ।
उदङ्मुखं तं तु रथं चकार स
प्रयाणमाङ्गल्य निमित्तदर्शनात्।।2.46.34।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे षट्चत्वारिंशस्सर्गः।।

 

[Rama, Sita and Lakshmana stay on the bank of Tamasa river -- at dawn they proceed, leaving behind the citizens of Ayodhya.]

തതസ്തു തമസാതീരം രമ്യമാശ്രിത്യ രാഘവഃ.
സീതാമുദ്വീക്ഷ്യ സൌമിത്രിമിദം വചനമബ്രവീത്৷৷2.46.1৷৷

The scion of the Raghus (Rama), having taken shelter on the lovely bank of Tamasa, glanced at Sita and said to Lakshmana thus:

ഇയമദ്യ നിശാ പൂര്വാ സൌമിത്രേ! പ്രഹിതാ വനമ്.
വനവാസസ്യ ഭദ്രം തേ സ നോത്കണ്ഠിതുമര്ഹസി৷৷2.46.2৷৷

O Lakshmana, this happens to be the first night of our exile. You should not have any longing in your mind. Wish you well!

പശ്യ ശൂന്യാന്യരണ്യാനി രുദന്തീവ സമന്തതഃ.
യഥാനിലയമായദ്ഭിര്നിലീനാനി മൃഗദ്വിജൈഃ৷৷2.46.3৷৷

Look at the deserted forest. The wild animals and birds have returned to their hideouts. They fill the air with their cries.

അദ്യായോധ്യാ തു നഗരീ രാജധാനീ പിതുര്മമ.
സസ്ത്രീപുംസാ ഗതാനസ്മാഞ്ശോചിഷ്യതി ന സംശയഃ৷৷2.46.4৷৷

There is no doubt that now the men and women of Ayodhya, father's capital city must be bewailing our departure.

അനുരക്താ ഹി മനുജാ രാജാനം ബഹുഭിര്ഗുണൈഃ.
ത്വാം ച മാം ച നരവ്യാഘ്ര! ശത്രുഘ്ന ഭരതൌ തഥാ৷৷2.46.5৷৷

O best of men! because of our many virtues, the people (of Ayodhya) are indeed loyal to the king, to you, to me and to Satrughna and Bharata, too.

പിതരം ചാനുശോചാമി മാതരം ച യശസ്വിനീമ്.
അപി വാന്ധൌ ഭവേതാം തു രുദന്തൌ താവഭീക്ഷ്ണശഃ৷৷2.46.6৷৷

What distresses me is the thought that both father and illustrious mother may
become blind by repeated weeping (over us).

ഭരതഃ ഖലു ധര്മാത്മാ പിതരം മാതരം ച മേ.
ധര്മാര്ഥകാമസഹിതൈര്വാക്യൈര്വാശ്വാസയിഷ്യതി৷৷2.46.7৷৷

Righteous Bharata will indeed console parents with words in conformity with dharma, artha and kama.

ഭരതസ്യാനൃശംസത്വം വിചിന്ത്യാഹം പുനഃ പുനഃ.
നാനുശോചാമി പിതരം മാതരം ചാപി ലക്ഷ്മണ!৷৷2.46.8৷৷

As I reflect again and again on the benevolent nature of Bharata, there is no concern in me about my parents, O Lakshmana!

ത്വയാ കാര്യം നരവ്യാഘ്ര! മാമനുവ്രജതാ കൃതമ്.
അന്വേഷ്ടവ്യാ ഹി വൈദേഹ്യാ രക്ഷണാര്ഥേ സഹായതാ৷৷2.46.9৷৷

You, O Lakshmana, the best among men, have done a good job by accompanying me. Otherwise assistance for Sita's protection would have been sought (necessary).

അദ്ഭിരേവ തു സൌമിത്രേ! വത്സ്യാമ്യദ്യ നിശാമിമാമ്.
ഏതധ്ദി രോചതേ മഹ്യം വന്യേപി വിവിധേ സതി৷৷2.46.10৷৷

O Lakshmana, I shall live this night on water alone. I prefer it, though various kinds of forest products are available.

ഏവമുക്ത്വാ തു സൌമിത്രിം സുമന്ത്രമപി രാഘവഃ.
അപ്രമത്തസ്ത്വമശ്വേഷു ഭവ സൌമ്യേത്യുവാച ഹ৷৷2.46.11৷৷

Having said so to Lakshmana, he turned to Sumantra to say O gentle friend, tend the horses with care.

സോശ്വാന്സുമന്ത്രഃ സംയമ്യ സൂര്യേസ്തം സമുപാഗതേ.
പ്രഭൂതയവസാന് കൃത്വാ ബഭൂവ പ്രത്യനന്തരഃ৷৷2.46.12৷৷

As the Sun was setting, Sumantra tethered the horses, fed them with abundant fodder and sat close to them.

ഉപാസ്യ തു ശിവാം സന്ധ്യാം ദൃഷ്ട്വാ രാത്രിമുപസ്ഥിതാമ്.
രാമസ്യ ശയനം ചക്രേ സൂതഃ സൌമിത്രിണാ സഹ৷৷2.46.13৷৷

Then the charioteer worshipping the auspicious Sandhya (twilight), and seeing the night approach made bed for Rama and Lakshmana.

താം ശയ്യാം തമസാതീരേ വീക്ഷ്യ വൃക്ഷദലൈഃ കൃതാമ്.
രാമഃ സൌമിത്രിണാ സാര്ധം സഭാര്യസ്സംവിവേശ ഹ৷৷2.46.14৷৷

Having seen the bed of leaves made ready on the bank of Tamasa, Rama lay down there along with Sita and Lakshmana.

സഭാര്യം സമ്പ്രസുപ്തം തം ഭ്രാതരം വീക്ഷ്യ ലക്ഷ്മണഃ.
കഥയാമാസ സൂതായ രാമസ്യ വിവിധാന് ഗുണാന്৷৷2.46.15৷৷

Having seen that his brother along with his wife had fallen asleep, Lakshmana narrated the many virtues of Rama to Sumantra.

ജാഗ്രതോ ഹ്യേവ താം രാത്രിം സൌമിത്രേരുദിതോ രവിഃ.
സൂതസ്യ തമസാതീരേ രാമസ്യ ബ്രുവതോ ഗുണാന്৷৷2.46.16৷৷

Lakshmana continued to describe Rama's virtues to the charioteer, keeping awake that entire night on the bank of Tamasa until the Sun rose.

ഗോകുലാകുലതീരായാസ്തമസായാ വിദൂരതഃ.
അവസത്തത്ര താം രാത്രിം രാമഃ പ്രകൃതിഭിസ്സഹ৷৷2.46.17৷৷

Rama spent the night with his subjects not very far from the bank of Tamasa which was crowded with herds of cattle.

ഉത്ഥായ സ മഹാതേജാഃ പ്രകൃതീസ്താ നിശാമ്യ ച.
അബ്രവീദ്ഭ്രാതരം രാമോ ലക്ഷ്മണം പുണ്യലക്ഷണമ്৷৷2.46.18৷৷

On getting up, the brilliant Rama looked at his subjects and said to his brother Lakshmana full of noble qualities:

അസ്മദ്വ്യപേക്ഷാന് സൌമിത്രേ! നിരപേക്ഷാന് ഗൃഹേഷ്വപി.
വൃക്ഷമൂലേഷു സംസുപ്താന് പശ്യ ലക്ഷ്മണ സാമ്പ്രതമ്৷৷2.46.19৷৷

O Lakshmana, son of Sumitra! look at these people, fast alseep under the trees. Out of affection for us, they are even indifferent to their home.

യഥൈതേ നിയമം പൌരാഃ കുര്വന്ത്യസ്മന്നിവര്തനേ.
അപി പ്രാണാന്ന്യസിഷ്യന്തി ന തു ത്യക്ഷ്യന്തി നിശ്ചയമ്৷৷2.46.20৷৷

On seeing the people's resolve to take us back, it appears they are prepared to give up their lives rather than abandon their determination.

യാവദേവ തു സംസുപ്താ സ്താവദേവ വയം ലഘു.
രഥമാരുഹ്യ ഗച്ഛാമഃ പന്ഥാനമകുതോഭയമ്৷৷2.46.21৷৷

While they are asleep, we shall quickly mount the chariot and fearlessly proceed on the way.

അതോ ഭൂയോപി നേദാനീമിക്ഷ്വാകുപുരവാസിനഃ.
സ്വപേയുരനുരക്താ മാം വൃക്ഷമൂലാനി സംശ്രിതാഃ৷৷2.46.22৷৷

These loyal inhabitants of Ayodhya, the city of the Ikshvakus will no more sleep again shelterd under the trees.

പൌരാ ഹ്യാത്മകൃതാദ്ദുഃഖാദ്വിപ്രമോച്യാ നൃപാത്മജൈഃ.
ന തു ഖല്വാത്മനാ യോജ്യാ ദുഃഖേന പുരവാസിനഃ৷৷2.46.23৷৷

The prince should deliver the citizens from the sufferings caused by themselves but should not make them suffer on their account.

അബ്രവീല്ലക്ഷ്മണോ രാമം സാക്ഷാദ്ധര്മമിവസ്ഥിതമ്.
രോചതേ മേ തഥാ പ്രാജ്ഞ! ക്ഷിപ്ര മാരുഹ്യതാമിതി৷৷2.46.24৷৷

Lakshmana said to Rama who was the very image of like righteousness O wise one, I like this (proposal). Let us quickly mount the chariot.

അഥ രാമോബ്രവീച്ഛ്രീമാന്സുമന്ത്രം യുജ്യതാം രഥഃ.
ഗമിഷ്യാമി തതോരണ്യം ഗച്ഛ ശീഘ്രമിതഃ പ്രഭോ৷৷2.46.25৷৷

Then glorious Rama addressing Sumantra said O master charioteer, harness the chariot. I shall (let us) quickly leave for the forest.

സൂതസ്തത സ്സത്ത്വരിതഃ സ്യന്ദനം തൈര്ഹയോത്തമൈഃ.
യോജയിത്വ്രാഥ രാമായ പ്രാഞ്ജലിഃ പ്രത്യവേദയത്৷৷2.46.26৷৷

Thereupon the charioteer hurriedly harnessed the splendid horses to the chariot and informed Rama with folded hands:

അയം യുക്തോ മഹാബാഹോ! രഥസ്തേ രഥിനാം വര!.
ത്വമാരോഹസ്വ ഭദ്രം തേ സസീത സ്സഹലക്ഷ്മണഃ৷৷2.46.27৷৷

O best among riders! the chariot has been harnessed. O mighty-armed one, board it along with Sita and Lakshmana. All the best!

തം സ്യന്ദനമധിഷ്ഠായ രാഘവ സ്സപരിച്ഛദഃ.
ശീഘ്രഗാമാകുലാവര്താം തമസാമതരന്നദീമ്৷৷2.46.28৷৷

Rama (along with others) mounted the chariot with his belongings, crossed the rapidly flowing Tamasa agitated with whirlpools.

സ സന്തീര്യ മഹാബാഹുഃ ശ്രീമാന് ശിവമകണ്ടകമ്.
പ്രാപദ്യത മഹാമാര്ഗമഭയം ഭയദര്ശിനാമ്৷৷2.46.29৷৷

Having crossed the river, the mighty-armed and gracious Rama proceeded on the auspicious and thornless highway arousing confidence even in the timid.

മോഹനാര്ഥം തു പൌരാണാം സൂതം രാമോബ്രവീദ്വചഃ.
ഉദങ്മുഖഃ പ്രയാഹി ത്വം രഥമാസ്ഥായ സാരഥേ৷৷2.46.30৷৷

മുഹൂര്തം ത്വരിതം ഗത്വാ നിവര്തയ രഥം പുനഃ.
യഥാ ന വിദ്യുഃ പൌരാ മാം തഥാ കുരു സമാഹിതഃ৷৷2.46.31৷৷

With the intention of confusing the citizens, Rama said to the charioteer, O Sumantra, having seated in the chariot proceed speedly for a while in northerly direction and again turn back the chariot. Accomplish this feat in such a manner that the citizens will not know (where we have gone).

രാമസ്യ വചനം ശ്രുത്വാ തഥാ ചക്രേ സ സാരഥിഃ.
പ്രത്യാഗമ്യ ച രാമസ്യ സ്യന്ദനം പ്രത്യവേദയത്৷৷2.46.32৷৷

The charioteer did as instructed by Rama, returned to him with the chariot and informed (of its readiness).

തൌ സമ്പ്രയുക്തം തു രഥം സമാസ്ഥിതൌ
തദാ സസീതൌ രഘുവംശവര്ധനൌ.
പ്രചോദയാമാസ തതസ്തുരങ്ഗമാന്
സ സാരഥിര്യേന പഥാ തപോവനമ്৷৷2.46.33৷৷

When Rama and Lakshmana, perpetuaters of the Raghu race along with Sita were seated on the well-yoked chariot, Sumantra urged the horses to move.

തത സ്സമാസ്ഥായ രഥം മഹാരഥഃ
സസാരഥിര്ദാശരഥിര്വനം യയൌ.
ഉദങ്മുഖം തം തു രഥം ചകാര സ
പ്രയാണമാങ്ഗല്യ നിമിത്തദര്ശനാത്৷৷2.46.34৷৷

As it augurs well to travel north Sumantra placed the chariot in that direction. Thereafter that great charioteer, Rama, Sita and Lakshmana boarded the chariot and departed.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ ഷട്ചത്വാരിംശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the fortysixth sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.