Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 45. Rama reaches the banks of Tamasa river.

 

[Rama reaches the banks of Tamasa river.]

अनुरक्ता महात्मानं रामं सत्यपराक्रमम्।
अनुजग्मुः प्रयान्तं तं वनवासाय मानवाः।।2.45.1।।

निवर्तितेऽपि च बलात्सुहृद्वर्गे च राजनि।
नैव ते संन्यवर्तन्त रामस्यानुगता रथम्।।2.45.2।।

अयोध्यानिलयानां हि पुरुषाणां महायशाः।
बभूव गुणसम्पन्नः पूर्णचन्द्र इव प्रियः।।2.45.3।।

स याच्यमानः काकुत्स्थः स्वाभिः प्रकृतिभिस्तदा।
कुर्वाणः पितरं सत्यं वनमेवान्वपद्यत।।2.45.4।।

अवेक्षमाणः सस्नेहं चक्षुषा प्रपिबन्निव।
उवाच रामः स्नेहेन ताः प्रजाः स्वाः प्रजा इव।।2.45.5।।

या प्रीतिर्बहुमानश्च मय्ययोध्यानिवासिनाम्।
मत्प्रियार्थं विशेषेण भरते सा निवेश्यताम्।।2.45.6।।

स हि कल्याणचारित्रः कैकेय्यानन्दवर्धनः।
करिष्यति यथावद्वः प्रियाणि च हितानि च।।2.45.7।।

ज्ञानवृद्धो वयोबालो मृदुर्वीर्यगुणान्वितः।
अनुरूपः स वो भर्ता भविष्यति भयापहः।।2.45.8।।

स हि राजगुणैर्युक्तो युवराजः समीक्षितः।
अपि चापि मया शिष्टैः कार्यं वो भर्तृशासनम्।।2.45.9।।

न च सन्तप्येद्यथा चासौ वनवासं गते मयि।
महाराजस्तथा कार्यो मम प्रियचिकीर्षया।।2.45.10।।

यथा यथा दाशरथि र्धर्म एवास्थितोऽभवत्।
तथा तथा प्रकृतयो रामं पतिमकामयन्।।2.45.11।।

बाष्पेण पिहितं दीनं रामः सौमित्रिणा सह।
चकर्षेव गुणैर्बद्ध्वा जनं पुरनिवासिनम्।।2.45.12।।

ते द्विजास्त्रिविधं वृद्धा ज्ञानेन वयसौजसा।
वयः प्रकम्पशिरसो दूरादूचुरिदं वचः।।2.45.13।।

वहन्तो जवना रामं भो भो जात्यास्तुरङ्गमाः।
निवर्तध्वं न गन्तव्यं हिता भवत भर्तरि।।2.45.14।।

कर्णवन्ति हि भूतानि विशेषेण तुरङ्गमाः।
यूयं तस्मान्निवर्तध्वं याचनां प्रतिवेदिताः।।2.45.15।।

धर्मतः स विशुद्धात्मा वीरः शुभदृढव्रतः।
उपवाह्यस्तु वो भर्ता नापवाह्यः पुराद्वनम्।।2.45.16।।

एवमार्तप्रलापांस्तान् वृद्धान् प्रलपतो द्विजान्।
अवेक्ष्य सहसा रामो रथादवततार ह।।2.45.17।।

पद्भ्यामेव जगामाथ ससीत स्सहलक्ष्मणः।
सन्निकृष्टपदन्यासो रामो वनपरायणः।।2.45.18।।

द्विजातींस्तु पदातींस्तान् रामश्चारित्रवत्सलः।
न शशाक घृणाचक्षुः परिमोक्तुं रथेन सः।।2.45.19।।

गच्छन्तमेव तं दृष्ट्वा रामं सम्भ्रान्तचेतसः।
ऊचुः परमसन्तप्ता रामं वाक्यमिदं द्विजाः।।2.45.20।।

ब्राह्मण्यं सर्वमेतत्त्वां ब्रह्मण्यमनुगच्छति।
द्विजस्कन्धाधिरूढास्त्वामग्नयोऽप्यनुयान्त्यमी।।2.45.21।।

वाजपेयसमुत्थानि छत्राण्येतानि पश्य नः।
पृष्ठतोऽनुप्रयातानि मेघानिव जलात्यये।।2.45.22।।

अनवाप्तातपत्रस्य रश्मिसन्तापितस्य ते।
एभिश्छायां करिष्यामः स्वैश्छत्रैर्वाजपेयिकैः।।2.45.23।।

या हि नः सततं बुद्धिर्वेदमन्त्रानुसारिणी।
त्वत्कृते सा कृता वत्स वनवासानुसारिणी।।2.45.24।।

हृदयेष्वेव तिष्ठन्ति वेदा ये नः परं धनम्।
वत्स्यन्त्यपि गृहेष्वेव दाराश्चारित्ररक्षिताः।।2.45.25।।

न पुनर्निश्चयः कार्यस्त्वद्गतौ सुकृता मतिः।
त्वयि धर्मव्यपेक्षे तु किं स्याद्धर्मपथे स्थितम्।।2.45.26।।

याचितो नो निवर्तस्व हंसशुक्लशिरोरुहैः।
शिरोभिर्निभृताचार महीपतनपांसुलैः।।2.45.27।।

बहूनां वितता यज्ञा द्विजानां य इहागताः।
तेषां समाप्तिरायत्ता तव वत्स निवर्तने।।2.45.28।।

भक्तिमन्ति हि भूतानि जङ्गमाजङ्गमानि च।
याचमानेषु राम त्वं भक्तिं भक्तेषु दर्शय।।2.45.29।।

अनुगन्तुमशक्ता स्त्वां मूलैरुद्धतवेगिनः।
उन्नता वायुवेगेन विक्रोशन्तीव पादपाः।।2.45.30।।

निश्चेष्टाहारसञ्चारा वृक्षैकस्थानविष्ठिताः।
पक्षिणोऽपि प्रयाचन्ते सर्वभूतानुकम्पिनम्।।2.45.31।।

एवं विक्रोशतां तेषां द्विजातीनां निवर्तने।
ददृशे तमसा तत्र वारयन्तीव राघवम्।।2.45.32।।

ततः सुमन्त्रोऽपि रथाद्विमुच्य
श्रान्तान्हयान्सम्परिवर्त्य शीघ्रम्।
पीतोदकांस्तोयपरिप्लुताङ्गा
नचारयद्वै तमसाविदूरे।।2.45.33।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे पञ्चचत्वारिंशस्सर्गः।।

[Rama reaches the banks of Tamasa river.]

അനുരക്താ മഹാത്മാനം രാമം സത്യപരാക്രമമ്.
അനുജഗ്മുഃ പ്രയാന്തം തം വനവാസായ മാനവാഃ৷৷2.45.1৷৷

When the high-souled Rama whose strength was his sense of truth set out for the forest, the faithful people followed him.

നിവര്തിതേപി ച ബലാത്സുഹൃദ്വര്ഗേ ച രാജനി.
നൈവ തേ സംന്യവര്തന്ത രാമസ്യാനുഗതാ രഥമ്৷৷2.45.2৷৷

The king and the hosts of friends were forcibly sent back but they did not return. They continued to follow the chariot of Rama.

അയോധ്യാനിലയാനാം ഹി പുരുഷാണാം മഹായശാഃ.
ബഭൂവ ഗുണസമ്പന്നഃ പൂര്ണചന്ദ്ര ഇവ പ്രിയഃ৷৷2.45.3৷৷

The illustrious and virtuous Rama was as dear to the inhabitants of Ayodhya as the
full Moon.

സ യാച്യമാനഃ കാകുത്സ്ഥഃ സ്വാഭിഃ പ്രകൃതിഭിസ്തദാ.
കുര്വാണഃ പിതരം സത്യം വനമേവാന്വപദ്യത৷৷2.45.4৷৷

Although entreated by his subjects (not to go) Rama proceeded to the forest to make his father's vow come true.

അവേക്ഷമാണഃ സസ്നേഹം ചക്ഷുഷാ പ്രപിബന്നിവ.
ഉവാച രാമഃ സ്നേഹേന താഃ പ്രജാഃ സ്വാഃ പ്രജാ ഇവ৷৷2.45.5৷৷

Looking at the people with love as if they were his own children and as though
drinking them with his glances, Rama appealed to them:

യാ പ്രീതിര്ബഹുമാനശ്ച മയ്യയോധ്യാനിവാസിനാമ്.
മത്പ്രിയാര്ഥം വിശേഷേണ ഭരതേ സാ നിവേശ്യതാമ്৷৷2.45.6৷৷

O citizens of Ayodhya may the love and respect you have shown to please me be bestowed specially on Bharata!

സ ഹി കല്യാണചാരിത്രഃ കൈകേയ്യാനന്ദവര്ധനഃ.
കരിഷ്യതി യഥാവദ്വഃ പ്രിയാണി ച ഹിതാനി ച৷৷2.45.7৷৷

Bharata, enhancer of the delight of Kaikeyi, possesses an auspicious character. He will do for you everything appropriate, agreeable and beneficial.

ജ്ഞാനവൃദ്ധോ വയോബാലോ മൃദുര്വീര്യഗുണാന്വിതഃ.
അനുരൂപഃ സ വോ ഭര്താ ഭവിഷ്യതി ഭയാപഹഃ৷৷2.45.8৷৷

Though tender in age Bharata is mature in intellect. Gentle, valiant and virtuous, he will dispel all your fears and act as a true protector.

സ ഹി രാജഗുണൈര്യുക്തോ യുവരാജഃ സമീക്ഷിതഃ.
അപി ചാപി മയാ ശിഷ്ടൈഃ കാര്യം വോ ഭര്തൃശാസനമ്৷৷2.45.9৷৷

Endowed with kingly qualities, he is recognised as heir-apparent. Therefore, as I did, all of you should obey the order of the king.

ന ച സന്തപ്യേദ്യഥാ ചാസൌ വനവാസം ഗതേ മയി.
മഹാരാജസ്തഥാ കാര്യോ മമ പ്രിയചികീര്ഷയാ৷৷2.45.10৷৷

If you desire to please me, act in such a way that the king does not grieve after I have gone to the forest.

യഥാ യഥാ ദാശരഥി ര്ധര്മ ഏവാസ്ഥിതോഭവത്.
തഥാ തഥാ പ്രകൃതയോ രാമം പതിമകാമയന്৷৷2.45.11৷৷

The more the son of Dasaratha (Rama) committed to righteousness, the more the subjects desired that he should be their king.

ബാഷ്പേണ പിഹിതം ദീനം രാമഃ സൌമിത്രിണാ സഹ.
ചകര്ഷേവ ഗുണൈര്ബദ്ധ്വാ ജനം പുരനിവാസിനമ്৷৷2.45.12৷৷

Rama along with Lakshmana attracted the city-dwellers who, choked with tears, were looking miserable. It appeared they were bound with his virtues.

തേ ദ്വിജാസ്ത്രിവിധം വൃദ്ധാ ജ്ഞാനേന വയസൌജസാ.
വയഃ പ്രകമ്പശിരസോ ദൂരാദൂചുരിദം വചഃ৷৷2.45.13৷৷

Those brahmins who were senior (to him) on three counts like age, wisdom and spirtuality spoke to him from a distance with their heads shaking with age:

വഹന്തോ ജവനാ രാമം ഭോ ഭോ ജാത്യാസ്തുരങ്ഗമാഃ.
നിവര്തധ്വം ന ഗന്തവ്യം ഹിതാ ഭവത ഭര്തരി৷৷2.45.14৷৷

O horses of noble breed, turn back! Do not carry your master swiftyly any farther. Do good to him.

കര്ണവന്തി ഹി ഭൂതാനി വിശേഷേണ തുരങ്ഗമാഃ.
യൂയം തസ്മാന്നിവര്തധ്വം യാചനാം പ്രതിവേദിതാഃ৷৷2.45.15৷৷

All animals, especially horses have a keen sense of hearing. Therefore, having listened to our entreaty, turn back.

ധര്മതഃ സ വിശുദ്ധാത്മാ വീരഃ ശുഭദൃഢവ്രതഃ.
ഉപവാഹ്യസ്തു വോ ഭര്താ നാപവാഹ്യഃ പുരാദ്വനമ്৷৷2.45.16৷৷

Your master has a purity of heart. He is righteous, virtuous, brave and firm in resolve, carry him backward and not forward from the city into the forest.

ഏവമാര്തപ്രലാപാംസ്താന് വൃദ്ധാന് പ്രലപതോ ദ്വിജാന്.
അവേക്ഷ്യ സഹസാ രാമോ രഥാദവതതാര ഹ৷৷2.45.17৷৷

പദ്ഭ്യാമേവ ജഗാമാഥ സസീത സ്സഹലക്ഷ്മണഃ.
സന്നികൃഷ്ടപദന്യാസോ രാമോ വനപരായണഃ৷৷2.45.18৷৷

Then Rama along with Sita and Lakshmana began walking on foot with slow steps towards the forest.

ദ്വിജാതീംസ്തു പദാതീംസ്താന് രാമശ്ചാരിത്രവത്സലഃ.
ന ശശാക ഘൃണാചക്ഷുഃ പരിമോക്തും രഥേന സഃ৷৷2.45.19৷৷

Rama a man of probity and compassion could not ride off in his chariot while those brahmins were trudging far behind.

ഗച്ഛന്തമേവ തം ദൃഷ്ട്വാ രാമം സമ്ഭ്രാന്തചേതസഃ.
ഊചുഃ പരമസന്തപ്താ രാമം വാക്യമിദം ദ്വിജാഃ৷৷2.45.20৷৷

Having seen Rama thus going towards the forest, those brahmins, highly agitated and distressed, said to him:

ബ്രാഹ്മണ്യം സര്വമേതത്ത്വാം ബ്രഹ്മണ്യമനുഗച്ഛതി.
ദ്വിജസ്കന്ധാധിരൂഢാസ്ത്വാമഗ്നയോപ്യനുയാന്ത്യമീ৷৷2.45.21৷৷

This entire order of brahmins with the sacrificial fires on their hsoulders is following you, their well-wisher.

വാജപേയസമുത്ഥാനി ഛത്രാണ്യേതാനി പശ്യ നഃ.
പൃഷ്ഠതോനുപ്രയാതാനി മേഘാനിവ ജലാത്യയേ৷৷2.45.22৷৷

See these umbrellas acquired by us while performing Vajapeya sacrifice are following you like the clouds at the end of the rainy season.

അനവാപ്താതപത്രസ്യ രശ്മിസന്താപിതസ്യ തേ.
ഏഭിശ്ഛായാം കരിഷ്യാമഃ സ്വൈശ്ഛത്രൈര്വാജപേയികൈഃ৷৷2.45.23৷৷

You do not have a royal umbrella and you are scorched by the rays of the Sun. We will offer you shade with the umbrellas acquired during Vajapeya sacrifice.

യാ ഹി നഃ സതതം ബുദ്ധിര്വേദമന്ത്രാനുസാരിണീ.
ത്വത്കൃതേ സാ കൃതാ വത്സ! വനവാസാനുസാരിണീ৷৷2.45.24৷৷

O dear child, our minds always pursue the study of vedic hymns. For your sake now they are made to follow the life in the forest.

ഹൃദയേഷ്വേവ തിഷ്ഠന്തി വേദാ യേ നഃ പരം ധനമ്.
വത്സ്യന്ത്യപി ഗൃഹേഷ്വേവ ദാരാശ്ചാരിത്രരക്ഷിതാഃ৷৷2.45.25৷৷

The Vedas are our greatest wealth and they reside in our hearts. Our wives, protected by their fidelity, shall stay at home.

ന പുനര്നിശ്ചയഃ കാര്യസ്ത്വദ്ഗതൌ സുകൃതാ മതിഃ.
ത്വയി ധര്മവ്യപേക്ഷേ തു കിം സ്യാദ്ധര്മപഥേ സ്ഥിതമ്৷৷2.45.26৷৷

We are not going to revoke our decision. We have made up our minds to follow you (into the forest). If you have no regard for this decision, then who will adhere to the path of righteousness?

യാചിതോ നോ നിവര്തസ്വ ഹംസശുക്ലശിരോരുഹൈഃ.
ശിരോഭിര്നിഭൃതാചാര മഹീപതനപാംസുലൈഃ৷৷2.45.27৷৷

O Rama, you are firm in your duty.We beseech you, our heads bowed with swan-white hair and soiled with dust, to return to Ayodhya.

ബഹൂനാം വിതതാ യജ്ഞാ ദ്വിജാനാം യ ഇഹാഗതാഃ.
തേഷാം സമാപ്തിരായത്താ തവ വത്സ! നിവര്തനേ৷৷2.45.28৷৷

Many of those brahmins who arrived here have commenced their sacrifices. O dear child, their consummation depends on your return.

ഭക്തിമന്തി ഹി ഭൂതാനി ജങ്ഗമാജങ്ഗമാനി ച.
യാചമാനേഷു രാമ! ത്വം ഭക്തിം ഭക്തേഷു ദര്ശയ৷৷2.45.29৷৷

O Rama, all these living beings, movable and immovable, are devoted to you and are entreating you with devotion to return. Show consideration to those supplicants.

അനുഗന്തുമശക്താ സ്ത്വാം മൂലൈരുദ്ധതവേഗിനഃ.
ഉന്നതാ വായുവേഗേന വിക്രോശന്തീവ പാദപാഃ৷৷2.45.30৷৷

Although the trees uplifted by the speed of the wind, intend to follow you, their movement is stalled by their roots. Unable, they appear to be weeping.

നിശ്ചേഷ്ടാഹാരസഞ്ചാരാ വൃക്ഷൈകസ്ഥാനവിഷ്ഠിതാഃ.
പക്ഷിണോപി പ്രയാചന്തേ സര്വഭൂതാനുകമ്പിനമ്৷৷2.45.31৷৷

Even the birds instead of foraging for food are sitting motionless on the trees at one place. They are imploring you, you who are compassionate to all creatures, to return to Ayodhya.

ഏവം വിക്രോശതാം തേഷാം ദ്വിജാതീനാം നിവര്തനേ.
ദദൃശേ തമസാ തത്ര വാരയന്തീവ രാഘവമ്৷৷2.45.32৷৷

While those brahmins were thus crying out, river Tamasa came into view as if seeking Rama to turn back to Ayodhya.

തതഃ സുമന്ത്രോപി രഥാദ്വിമുച്യ
ശ്രാന്താന്ഹയാന്സമ്പരിവര്ത്യ ശീഘ്രമ്.
പീതോദകാംസ്തോയപരിപ്ലുതാങ്ഗാ-
നചാരയദ്വൈ തമസാവിദൂരേ৷৷2.45.33৷৷

Then Sumantra also unyoked the fatigued horses from the chariot and quickly allowed them to roll and relax on the ground. Having made the horses drink and dip
in water, he released them for grazing not far from Tamasa river.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ പഞ്ചചത്വാരിംശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the fortyfifth sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.