Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 43. Lamentation of Kausalya.

 

[Lamentations of Kausalya.]

ततः समीक्ष्य शयने सन्नं शोकेन पार्थिवम्।
कौशल्या पुत्रशोकार्ता तमुवाच महीपतिम्।।2.43.1।।

राघवे नरशार्दूले विषमुप्त्वाहिजिह्मगा।
विचरिष्यति कैकेयी निर्मुक्तेव हि पन्नगी।।2.43.2।।

विवास्य रामं सुभगा लब्धकामा समाहिता।
त्रासयिष्यति मां भूयो दुष्टाहिरिव वेश्मनि।।2.43.3।।

अथ स्म नगरे रामश्चरन् भैक्षं गृहे वसेत्।
कामकारो वरं दातुमपि दासं ममात्मजम्।।2.43.4।।

पातयित्वा तु कैकेय्या रामं स्थानाद्यथेष्टतः।
प्रदिष्टो रक्षसां भागः पर्वणीवाहिताग्निना।।2.43.5।।

गजराजगतिर्वीरो महाबाहुर्धनुर्धरः।
वनमाविशते नूनं सभार्य स्सह लक्ष्मणः।।2.43.6।।

वने त्वदृष्टदुःखानां केकय्यानुमते त्वया।
त्यक्तानां वनवासाय कान्ववस्था भविष्यति।।2.43.7।।

ते रत्नहीनास्तरुणाः फलकाले विवासिताः।
कथं वत्स्यन्ति कृपणाः फलमूलैः कृताशनाः।।2.43.8।।

अपीदानीं स कालस्स्यान्मम शोकक्षय श्शिवः।
सभार्यं यत्सह भ्रात्रा पश्येयमिह राघवम्।।2.43.9।।

श्रृत्वैवोपस्थितौ वीरौ कदायोध्या भविष्यति।
यशस्विनी हृष्टजना सूच्छ्रितध्वजमालिनी।।2.43.10।।

कदा प्रेक्ष्य नरव्याघ्रावरण्यात्पुनरागतौ।
नन्दिष्यति पुरी हृष्टा समुद्र इव पर्वणि।।2.43.11।।

कदाऽयोध्यां महाबाहुः पुरीं वीरः प्रवेक्ष्यति।
पुरस्कृत्य रथे सीतां वृषभो गोवधूमिव।।2.43.12।।

कदा प्राणिसहस्राणि राजमार्गे ममात्मजौ।
लाजैरवकिरिष्यन्ति प्रविशन्तावरिन्दमौ।।2.43.13।।

प्रविशन्तौ कदाऽयोध्यां द्रक्ष्यामि शुभकुण्डलौ।
उदग्रायुधनिस्त्रिंशौ सश्रृङ्गाविव पर्वतौ।।2.43.14।।

कदासुमनसः कन्याद्विजातीनां फलानि च।
प्रदिशन्तः पुरीं हृष्टाः करिष्यन्ति प्रदक्षिणम्।।2.43.15।।

कदा परिणतो बुद्ध्या वयसा चामरप्रभः।
अभ्युपैष्यति धर्मज्ञस्त्रिवर्ष इव मां ललन्।।2.43.16।।

निस्संशयं मया मन्ये पुरा वीर कदर्यया।
पातुकामेषु वत्सेषु मातृ़णां शातितास्स्तनाः।।2.43.17।।

साहं गौरिव सिंहेन विवत्सा वत्सला कृता।
कैकेय्या पुरुषव्याघ्र बालवत्सेव गौर्बलात्।।2.43.18।।

न हि तावद्गुणैर्जुष्टं सर्वशास्त्रविशारदम्।
एकपुत्रा विना पुत्रमहं जीवितुमुत्सहे।।2.43.19।।

न हि मे जीविते किञ्चित्सामर्थ्यमिह कल्प्यते।
अपश्यन्त्याः प्रियं पुत्रं महाबाहुं महाबलम्।।2.43.20।।

अयं हि मां दीपयते समुत्थितः
तनूजशोकप्रभवो हुताशनः।
महीमिमां रश्मिभिरुद्धतप्रभः
यथा निदाघे भगवान् दिवाकरः।।2.43.21।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे त्रिचत्वारिंशस्सर्गः।।

[Lamentations of Kausalya.]

തതഃ സമീക്ഷ്യ ശയനേ സന്നം ശോകേന പാര്ഥിവമ്.
കൌശല്യാ പുത്രശോകാര്താ തമുവാച മഹീപതിമ്৷৷2.43.1৷৷

Struck by the grief of her son's departure, Kausalya looked at the king who lay on the couch completely exhausted and said to him.

രാഘവേ നരശാര്ദൂലേ വിഷമുപ്ത്വാഹിജിഹ്മഗാ.
വിചരിഷ്യതി കൈകേയീ നിര്മുക്തേവ ഹി പന്നഗീ৷৷2.43.2৷৷

Moving crookedly like a snake, Kaikeyi has released her venom on Rama, the best among men. Now she will move about freely like a she-serpent that has cast off its slough.

വിവാസ്യ രാമം സുഭഗാ ലബ്ധകാമാ സമാഹിതാ.
ത്രാസയിഷ്യതി മാം ഭൂയോ ദുഷ്ടാഹിരിവ വേശ്മനി৷৷2.43.3৷৷

Having banished Rama, she is now happy with her desires fulfilled. And like a vicious serpent living in the house she will again frighten me.

അഥ സ്മ നഗരേ രാമശ്ചരന് ഭൈക്ഷം ഗൃഹേ വസേത്.
കാമകാരോ വരം ദാതുമപി ദാസം മമാത്മജമ്৷৷2.43.4৷৷

It would have been better had I offered her my son as a slave. He would have lived on in the house by doing his duties and begging his food in the city.

പാതയിത്വാ തു കൈകേയ്യാ രാമം സ്ഥാനാദ്യഥേഷ്ടതഃ.
പ്രദിഷ്ടോ രക്ഷസാം ഭാഗഃ പര്വണീവാഹിതാഗ്നിനാ৷৷2.43.5৷৷

You have thrown away Rama from his place as per the whim of Kaikeyi, like the share of offering meant for gods given away to rakshasas by the sacrificers on the new Moon days.

ഗജരാജഗതിര്വീരോ മഹാബാഹുര്ധനുര്ധരഃ.
വനമാവിശതേ നൂനം സഭാര്യ സ്സഹ ലക്ഷ്മണഃ৷৷2.43.6৷৷

My mighty-armed son, a great archer and a hero, Rama whose gait is like that of the king of elephants, must be entering the forest along with his consort Sita and Lakshmana.

വനേ ത്വദൃഷ്ടദുഃഖാനാം കേകയ്യാനുമതേ ത്വയാ.
ത്യക്താനാം വനവാസായ കാന്വവസ്ഥാ ഭവിഷ്യതി৷৷2.43.7৷৷

You have banished them as per the desire of Kaikeyi. What will be their plight in the forest, for they have never experienced any hardship earlier!

തേ രത്നഹീനാസ്തരുണാഃ ഫലകാലേ വിവാസിതാഃ.
കഥം വത്സ്യന്തി കൃപണാഃ ഫലമൂലൈഃ കൃതാശനാഃ৷৷2.43.8৷৷

Deprived of all costly things they have been banished at the tender age of youth, a time for enjoying their lives. How will they lead a miserable life subsisting on fruits and roots?

അപീദാനീം സ കാലസ്സ്യാന്മമ ശോകക്ഷയ ശ്ശിവഃ.
സഭാര്യം യത്സഹ ഭ്രാത്രാ പശ്യേയമിഹ രാഘവമ്৷৷2.43.9৷৷

Will there ever be that auspicious moment to end my sorrow? When I can see Rama here along with his wife and brother?

ശ്രൃത്വൈവോപസ്ഥിതൌ വീരൌ കദായോധ്യാ ഭവിഷ്യതി.
യശസ്വിനീ ഹൃഷ്ടജനാ സൂച്ഛ്രിതധ്വജമാലിനീ৷৷2.43.10৷৷

When will the city of Ayodhya attain that glory when having heard that both the brave brothers have come back the people will rejoice and fill it with uplifted banners?

കദാ പ്രേക്ഷ്യ നരവ്യാഘ്രാവരണ്യാത്പുനരാഗതൌ.
നന്ദിഷ്യതി പുരീ ഹൃഷ്ടാ സമുദ്ര ഇവ പര്വണി৷৷2.43.11৷৷

When will, like the swelling sea on a full Moon day, the city hail the return of Rama and Lakshmana, the best among men?

കദായോധ്യാം മഹാബാഹുഃ പുരീം വീരഃ പ്രവേക്ഷ്യതി.
പുരസ്കൃത്യ രഥേ സീതാം വൃഷഭോ ഗോവധൂമിവ৷৷2.43.12৷৷

When will the mighty-armed hero (Rama) enter the city of Ayodhya with Sita in front in the chariot, like a bull following the cow?

കദാ പ്രാണിസഹസ്രാണി രാജമാര്ഗേ മമാത്മജൌ.
ലാജൈരവകിരിഷ്യന്തി പ്രവിശന്താവരിന്ദമൌ৷৷2.43.13৷৷

When will the people in their thousands shower the parched grain on the highway when my sons (Rama and Lakshmana), subduers of enemies, enter the city?

പ്രവിശന്തൌ കദായോധ്യാം ദ്രക്ഷ്യാമി ശുഭകുണ്ഡലൌ.
ഉദഗ്രായുധനിസ്ത്രിംശൌ സശ്രൃങ്ഗാവിവ പര്വതൌ৷৷2.43.14৷৷

When shall I see both of them wearing auspicious ear-rings and holding poweful weapons (bows) and swords high, like two mountain peaks?

കദാസുമനസഃ കന്യാദ്വിജാതീനാം ഫലാനി ച.
പ്രദിശന്തഃ പുരീം ഹൃഷ്ടാഃ കരിഷ്യന്തി പ്രദക്ഷിണമ്৷৷2.43.15৷৷

When will I see them delightfully moving round the city with young brahmin girls offering them flowers and fruits.

കദാ പരിണതോ ബുദ്ധ്യാ വയസാ ചാമരപ്രഭഃ.
അഭ്യുപൈഷ്യതി ധര്മജ്ഞസ്ത്രിവര്ഷ ഇവ മാം ലലന്৷৷2.43.16৷৷

When will Rama, the knower of righteousness, possessing the lustre of gods, and fully mature in age and wisdom come back to me playfully like a three-year-old boy?

നിസ്സംശയം മയാ മന്യേ പുരാ വീര! കദര്യയാ.
പാതുകാമേഷു വത്സേഷു മാതൃാം ശാതിതാസ്സ്തനാഃ৷৷2.43.17৷৷

O valiant one, in my previous birth I must have undoubtedly hacked off the udders of cows when the calves were thirsting for milk from their mothers

സാഹം ഗൌരിവ സിംഹേന വിവത്സാ വത്സലാ കൃതാ.
കൈകേയ്യാ പുരുഷവ്യാഘ്ര! ബാലവത്സേവ ഗൌര്ബലാത്৷৷2.43.18৷৷

O best of men! I have been forcibly separated from my affectionate son by Kaikeyi just like a cow from its calf by a lion.

ന ഹി താവദ്ഗുണൈര്ജുഷ്ടം സര്വശാസ്ത്രവിശാരദമ്.
ഏകപുത്രാ വിനാ പുത്രമഹം ജീവിതുമുത്സഹേ৷৷2.43.19৷৷

I cannot live without my only son who is adept in all scriptures and endowed with all virtues.

ന ഹി മേ ജീവിതേ കിഞ്ചിത്സാമര്ഥ്യമിഹ കല്പ്യതേ.
അപശ്യന്ത്യാഃ പ്രിയം പുത്രം മഹാബാഹും മഹാബലമ്৷৷2.43.20৷৷

Without seeing my beloved son, long-armed and mighty, I have but little strength to live in this world.

അയം ഹി മാം ദീപയതേ സമുത്ഥിതഃ
തനൂജശോകപ്രഭവോ ഹുതാശനഃ.
മഹീമിമാം രശ്മിഭിരുദ്ധതപ്രഭഃ
യഥാ നിദാഘേ ഭഗവാന് ദിവാകരഃ৷৷2.43.21৷৷

I am consumed by this blazing fire of grief caused by separation from my son like the earth scorched in summer by the Sun-god with his oppressive rays

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ ത്രിചത്വാരിംശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the fortythird sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.