Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 42. Grief stricken Dasaratha falls down-- denounces Kaikeyi--reaches the chamber of Kausalya.

 

[Grief stricken Dasaratha falls down-- denounces Kaikeyi--reaches the chamber of Kausalya.]

यावत्तु निर्यतस्तस्य रजोरूपमदृश्यत।
नैवेक्ष्वाकुवरस्तावत्सञ्जहारात्मचक्षुषी।।2.42.1।।

यावद्राजा प्रियं पुत्रं पश्यत्यत्यन्तधार्मिकम्।
तावद्व्यवर्धते वास्य धरण्यां पुत्रदर्शने।।2.42.2।।

न पश्यति रजोऽप्यस्य यदा रामस्य भूमिपः।
तदाऽऽर्तश्च विषण्णश्च पपात धरणीतले।।2.42.3।।

तस्य दक्षिणमन्वागात्कौसल्या बाहुमङ्गना।
वामं चास्यान्वगात्पार्श्वं कैकेयी भरतप्रिया।।2.42.4।।

तां नयेन च सम्पन्नो धर्मेण विनयेन च।
उवाच राजा कैकेयीं समीक्ष्य व्यथितेन्द्रियः।।2.42.5।।

कैकेयि मा ममाङ्गानि स्प्राक्षीस्त्वं दुष्टचारिणी।
न हि त्वां द्रष्टुमिच्छामि न भार्या न च बान्धवी।।2.42.6।।

ये च त्वामनुजीवन्ति नाहं तेषां न ते मम।
केवलार्थपरां हि त्वां त्यक्तधर्मां त्यजाम्यहम्।।2.42.7।।

अगृह्णां यच्च ते पाणिमग्निं पर्यणयं च यत्।
अनुजानामि तत्सर्वमस्मिन् लोके परत्र च।।2.42.8।।

भरतश्चेत्प्रतीतः स्याद्राज्यं प्राप्येदमव्ययम्।
यन्मे स दद्यात्पित्रर्थं मामां तद्दत्तमागमत्।।2.42.9।।

अथ रेणुसमुध्वस्तं समुत्थाप्य नराधिपम्।
न्यवर्तत तदा देवी कौशल्या शोककर्शिता।।2.42.10।।

हत्वेव ब्राह्मणं कामात् स्पृष्ट्वाग्निमिव पाणिना।
अन्वतप्यत धर्मात्मा पुत्रं सञ्चिन्त्य तापसम् ।।2.42.11।।

निवृत्त्यैव निवृत्त्यैव सीदतो रथवर्त्मसु।
राज्ञो नातिबभौ रूपं ग्रस्तस्यांशुमतो यथा।।2.42.12।।

विललाप च दुःखार्तः प्रियं पुत्रमनुस्मरन्।
नगरान्तमनुप्राप्तं बुध्वा पुत्रमथाब्रवीत्।।2.42.13।।

वाहननां च मुख्यानां वहतां तं ममात्मजम्।
पदानि पथि दृश्यन्ते स महात्मा न दृश्यते।।2.42.14।।

यः सुखेषूपधानेषु शेते चन्दनरूषितः।
वीज्यमानो महार्हाभिः स्त्रीभिर्मम सुतोत्तमः।।2.42.15।।

स नूनं क्वचिदेवाद्य वृक्षमूलमुपाश्रितः।
काष्ठं वा यदि वाश्मानमुपधाय शयिष्यते।।2.42.16।।

उत्थास्यति च मेदिन्याः कृपणः पांसुकुण्ठितः।
विनिश्श्वसन् प्रस्रवणात्करेणूनामिवर्षभः।।2.42.17।।

द्रक्ष्यन्ति नूनं पुरुषा दीर्घबाहुं वनेचराः।
राममुत्थाय गच्छन्तं लोकनाथमनाथवत्।।2.42.18।।

सा नूनं जनकस्येष्टा सुता सुखसदोचिता।
कण्टकाक्रमणाक्लान्ता वनमद्य गमिष्यति।।2.42.19।।

अनभिज्ञा वनानां सा नूनं भयमुपैष्यति।
श्वापदानर्दितं श्रुत्वा गम्भीरं रोमहर्षणम्।।2.42.20।।

सकामा भव कैकेयि विधवा राज्यमावस।
न हि तं पुरुषव्याघ्रं विना जीवितुमुत्सहे।।2.42.21।।

इत्येवं विलपन् राजा जनौघेनाभिसंवृतः।
अपस्नात इवारिष्टं प्रविवेश पुरोत्तमम्।।2.42.22।।

शून्यचत्वरवेश्मान्तां संवृतापणदेवताम्।
क्लान्तदुर्बलदुःखार्तां नात्याकीर्णमहापथाम्।।2.42.23।।

तामवेक्ष्य पुरीं सर्वां राममेवानुचिन्तयन्।
विलपन् प्राविशद्राजा गृहं सूर्य इवाम्बुदम्।।2.42.24।।

महाह्रदमिवाक्षोभ्यं सुपर्णेन हृतोरगम्।
रामेण रहितं वेश्म वैदेह्या लक्ष्मणेन च।।2.42.25।।

अथ गद्गदशब्दस्तु विलपन्मनुजाधिपः।
उवाच मृदुमन्दार्थं वचनं दीनमस्वरम्।।2.42.26।।

कौशल्यायां गृहं शीघ्रं राममातुर्नयन्तु माम्।
न ह्यन्यत्र ममाश्वासो हृदयस्य भविष्यति।।2.42.27।।

इति ब्रुवन्तं राजानमनयन् द्वारदर्शिनः।
कौशल्याया गृहं तत्र न्यवेश्यत विनीतवत्।।2.42.28।।

ततस्तस्य प्रविष्टस्य कौशल्याया निवेशनम्।
अधिरुह्यापि शयनं बभूव लुलितं मनः।।2.42.29।।

पुत्रद्वयविहीनं च स्नुषयापि विवर्जितम्।
अपश्यद्भवनं राजा नष्टचन्द्रमिवाम्बरम्।।2.42.30।।

तच्च दृष्ट्वा महाराजो भुजमुद्यम्य वीर्यवान्।
उच्चैस्स्वरेण चुक्रोश हा राघव जहासि माम्।।2.42.31।।

सुखिता बत तं कालं जीविष्यन्ति नरोत्तमाः।
परिष्वजन्तो ये रामं द्रक्ष्यन्ति पुनरागतम्।।2.42.32।।

अथ रात्र्यां प्रपन्नायां कालरात्र्यामिवात्मनः।
अर्धरात्रे दशरथः कौशल्यामिदमब्रवीत्।।2.42.33।।

रामं मेऽनुगता दृष्टिरद्यापि न निवर्तते।
न त्वा पश्यामि कौसल्ये साधु मां पाणिना स्पृश।।2.42.34।।

तं राममेवानुविचिन्तयन्तं
समीक्ष्य देवी शयने नरेन्द्रम्।
उपोपविश्याधिकमार्तरूपा
विनिश्वसन्ती विललाप कृच्छ्रम्।।2.42.35।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे द्विचत्वारिंशस्सर्गः।।

[Grief stricken Dasaratha falls down-- denounces Kaikeyi--reaches the chamber of Kausalya.]


യാവത്തു നിര്യതസ്തസ്യ രജോരൂപമദൃശ്യത.
നൈവേക്ഷ്വാകുവരസ്താവത്സഞ്ജഹാരാത്മചക്ഷുഷീ৷৷2.42.1৷৷

As long as the dust raised by the wheels of the chariot of Rama (who was departing to the forest) was visible, Dasaratha, the best of the Ikshvakus, could not withdraw his eyes (from Rama).

യാവദ്രാജാ പ്രിയം പുത്രം പശ്യത്യത്യന്തധാര്മികമ്.
താവദ്വ്യവര്ധതേ വാസ്യ ധരണ്യാം പുത്രദര്ശനേ৷৷2.42.2৷৷

So long as king Dasaratha was able to see his exceedingly virtuous and beloved son (Rama), it appeared that his body kept rising from the earth to have a sight of his son.

ന പശ്യതി രജോപ്യസ്യ യദാ രാമസ്യ ഭൂമിപഃ.
തദാര്തശ്ച വിഷണ്ണശ്ച പപാത ധരണീതലേ৷৷2.42.3৷৷

When the king could no longer see even the dust, he fell on the ground, despondent and grief- stricken.

തസ്യ ദക്ഷിണമന്വാഗാത്കൌസല്യാ ബാഹുമങ്ഗനാ.
വാമം ചാസ്യാന്വഗാത്പാര്ശ്വം കൈകേയീ ഭരതപ്രിയാ৷৷2.42.4৷৷

Kausalya reached for the right hand of Dasaratha (to raise him up) and Kaikeyi the beloved (mother) of Bharata reached for his left.

താം നയേന ച സമ്പന്നോ ധര്മേണ വിനയേന ച.
ഉവാച രാജാ കൈകേയീം സമീക്ഷ്യ വ്യഥിതേന്ദ്രിയഃ৷৷2.42.5৷৷

The king, endowed with rectitude, virtue and also humility, stared at and said to Kaikeyi with pain.

കൈകേയി! മാ മമാങ്ഗാനി സ്പ്രാക്ഷീസ്ത്വം ദുഷ്ടചാരിണീ.
ന ഹി ത്വാം ദ്രഷ്ടുമിച്ഛാമി ന ഭാര്യാ ന ച ബാന്ധവീ৷৷2.42.6৷৷

O Kaikeyi! you are a woman of evil conduct. Do not touch my body. I do not wish to see you. You are not my wife or my relation.

യേ ച ത്വാമനുജീവന്തി നാഹം തേഷാം ന തേ മമ.
കേവലാര്ഥപരാം ഹി ത്വാം ത്യക്തധര്മാം ത്യജാമ്യഹമ്৷৷2.42.7৷৷

Your dependents have nothing to do with me nor I with them. I denounce you since you are a self-seeker without any sense off righteousness.

അഗൃഹ്ണാം യച്ച തേ പാണിമഗ്നിം പര്യണയം ച യത്.
അനുജാനാമി തത്സര്വമസ്മിന് ലോകേ പരത്ര ച৷৷2.42.8৷৷

I renounce the relationship established with you through marriage by taking your hand and circumambulating the fire, both in this world and in the next.

ഭരതശ്ചേത്പ്രതീതഃ സ്യാദ്രാജ്യം പ്രാപ്യേദമവ്യയമ്.
യന്മേ സ ദദ്യാത്പിത്രര്ഥം മാമാം തദ്ദത്തമാഗമത്৷৷2.42.9৷৷

If Bharata feels pleased to secure this imperishable kingdom, then may his obsequial offerings at my funeral not reach me!

അഥ രേണുസമുധ്വസ്തം സമുത്ഥാപ്യ നരാധിപമ്.
ന്യവര്തത തദാ ദേവീ കൌശല്യാ ശോകകര്ശിതാ৷৷2.42.10৷৷

Then Kausalya, emaciated due to sorrow, lifted the king who was thoroughly coated with dust and returned to the palace.

ഹത്വേവ ബ്രാഹ്മണം കാമാത് സ്പൃഷ്ട്വാഗ്നിമിവ പാണിനാ.
അന്വതപ്യത ധര്മാത്മാ പുത്രം സഞ്ചിന്ത്യ താപസമ് ৷৷2.42.11৷৷

That virtuous Dasaratha, recalling (the sight of) his son with the robes of an ascetic, burned with remorse as if he had intentionally slain a brahmin or placed his hand in fire.

നിവൃത്ത്യൈവ നിവൃത്ത്യൈവ സീദതോ രഥവര്ത്മസു.
രാജ്ഞോ നാതിബഭൌ രൂപം ഗ്രസ്തസ്യാംശുമതോ യഥാ৷৷2.42.12৷৷

Turning back again and again at the trail of (Rama's) chariot, the grieving king appeared lustreless like the Sun in eclipse.

വിലലാപ ച ദുഃഖാര്തഃ പ്രിയം പുത്രമനുസ്മരന്.
നഗരാന്തമനുപ്രാപ്തം ബുധ്വാ പുത്രമഥാബ്രവീത്৷৷2.42.13৷৷

The grief-stricken king began to lament thinking of his beloved son, and (suddenly) realizing that his son had crossed the limits of the city, said:

വാഹനനാം ച മുഖ്യാനാം വഹതാം തം മമാത്മജമ്.
പദാനി പഥി ദൃശ്യന്തേ സ മഹാത്മാ ന ദൃശ്യതേ৷৷2.42.14৷৷

I can see the marks of the hooves of the splendid horses carrying my son on the highway but not that magnanimous Rama.

യഃ സുഖേഷൂപധാനേഷു ശേതേ ചന്ദനരൂഷിതഃ.
വീജ്യമാനോ മഹാര്ഹാഭിഃ സ്ത്രീഭിര്മമ സുതോത്തമഃ৷৷2.42.15৷৷

സ നൂനം ക്വചിദേവാദ്യ വൃക്ഷമൂലമുപാശ്രിതഃ.
കാഷ്ഠം വാ യദി വാശ്മാനമുപധായ ശയിഷ്യതേ৷৷2.42.16৷৷

Rama, the best of all my sons who, smeared with sandalpaste and fanned by graceful women used to sleep (with his head) on comfortable cushions will surely, from now on, lie down somewhere at the foot of a tree, (his head) pillowed upon a piece of wood or stone.

ഉത്ഥാസ്യതി ച മേദിന്യാഃ കൃപണഃ പാംസുകുണ്ഠിതഃ.
വിനിശ്ശ്വസന് പ്രസ്രവണാത്കരേണൂനാമിവര്ഷഭഃ৷৷2.42.17৷৷

That unfortunate Rama, having been covered with dust, will get up from the ground sighing like a bull elephant rising from mount Prasravana.

ദ്രക്ഷ്യന്തി നൂനം പുരുഷാ ദീര്ഘബാഹും വനേചരാഃ.
രാമമുത്ഥായ ഗച്ഛന്തം ലോകനാഥമനാഥവത്৷৷2.42.18৷৷

Surely the forest-rovers will be gazing upon the long-armed Rama, protector of the world, as he rises (from the ground) and wanders in the jungle unprotected.

സാ നൂനം ജനകസ്യേഷ്ടാ സുതാ സുഖസദോചിതാ.
കണ്ടകാക്രമണാക്ലാന്താ വനമദ്യ ഗമിഷ്യതി৷৷2.42.19৷৷

Sita, beloved daughter of Janaka, who is accustomed to comforts, will now wander in the forest troubled by piercing thorns.

അനഭിജ്ഞാ വനാനാം സാ നൂനം ഭയമുപൈഷ്യതി.
ശ്വാപദാനര്ദിതം ശ്രുത്വാ ഗമ്ഭീരം രോമഹര്ഷണമ്৷৷2.42.20৷৷

Sita who knows not the forest will now live in terror, listening to the hair-raising, horrible roars of wild animals.

സകാമാ ഭവ കൈകേയി! വിധവാ രാജ്യമാവസ.
ന ഹി തം പുരുഷവ്യാഘ്രം വിനാ ജീവിതുമുത്സഹേ৷৷2.42.21৷৷

O Kaikeyi, your desire is fulfilled. Rule the kingdom as a widow. Without Rama, the best of men, I don't desire to live.

ഇത്യേവം വിലപന് രാജാ ജനൌഘേനാഭിസംവൃതഃ.
അപസ്നാത ഇവാരിഷ്ടം പ്രവിവേശ പുരോത്തമമ്৷৷2.42.22৷৷

Thus the king, who looked like one after the inauspicious (funeral) bath, surrounded
by streams of people entered the most beautiful city (Ayodhya) which portended misfortune.

ശൂന്യചത്വരവേശ്മാന്താം സംവൃതാപണദേവതാമ്.
ക്ലാന്തദുര്ബലദുഃഖാര്താം നാത്യാകീര്ണമഹാപഥാമ്৷৷2.42.23৷৷

താമവേക്ഷ്യ പുരീം സര്വാം രാമമേവാനുചിന്തയന്.
വിലപന് പ്രാവിശദ്രാജാ ഗൃഹം സൂര്യ ഇവാമ്ബുദമ്৷৷2.42.24৷৷

There the mansions and squares on the highways were all deserted. The temples and market-places were closed. The people were weak, fatigued and tormented with grief. The highways were not much crowded. Having seen such a sight of the city on all sides, lamenting and brooding over Rama, Dasaratha entered his palace like the Sun plunging into a cloud.

മഹാഹ്രദമിവാക്ഷോഭ്യം സുപര്ണേന ഹൃതോരഗമ്.
രാമേണ രഹിതം വേശ്മ വൈദേഹ്യാ ലക്ഷ്മണേന ച৷৷2.42.25৷৷

The palace without Rama, Lakshmana and Sita, stood like a vast, unperturbed lake with serpents snatched away by Suparna (Garuda).

അഥ ഗദ്ഗദശബ്ദസ്തു വിലപന്മനുജാധിപഃ.
ഉവാച മൃദുമന്ദാര്ഥം വചനം ദീനമസ്വരമ്৷৷2.42.26৷৷

Thereupon Dasaratha lamenting with his throat choked addressed (his attendants) in a low, feeble, melancholic, gentle voice:

കൌശല്യായാം ഗൃഹം ശീഘ്രം രാമമാതുര്നയന്തു മാമ്.
ന ഹ്യന്യത്ര മമാശ്വാസോ ഹൃദയസ്യ ഭവിഷ്യതി৷৷2.42.27৷৷

Take me quickly to the apartment of Rama's mother, Kausalya. There is no other place where my heart can find solace.

ഇതി ബ്രുവന്തം രാജാനമനയന് ദ്വാരദര്ശിനഃ.
കൌശല്യായാ ഗൃഹം തത്ര ന്യവേശ്യത വിനീതവത്৷৷2.42.28৷৷

Having heard the king, the door-keepers took him to the apartment of Kausalya and there respectfully made him rest.

തതസ്തസ്യ പ്രവിഷ്ടസ്യ കൌശല്യായാ നിവേശനമ്.
അധിരുഹ്യാപി ശയനം ബഭൂവ ലുലിതം മനഃ৷৷2.42.29৷৷

His mind tossed restlessly although he entered Kausalya's palace and climbed into the couch.

പുത്രദ്വയവിഹീനം ച സ്നുഷയാപി വിവര്ജിതമ്.
അപശ്യദ്ഭവനം രാജാ നഷ്ടചന്ദ്രമിവാമ്ബരമ്৷৷2.42.30৷৷

To the king, the palace deserted by his two sons and his daughter-in-law, seemed like the sky without the Moon.

തച്ച ദൃഷ്ട്വാ മഹാരാജോ ഭുജമുദ്യമ്യ വീര്യവാന്.
ഉച്ചൈസ്സ്വരേണ ചുക്രോശ ഹാ! രാഘവ! ജഹാസി മാമ്৷৷2.42.31৷৷

The valiant maharaja looked around that palace, lifted up his arms and shouted in a loud voice, Oh scion of the Raghus (Rama)! you have forsaken me.

സുഖിതാ ബത തം കാലം ജീവിഷ്യന്തി നരോത്തമാഃ.
പരിഷ്വജന്തോ യേ രാമം ദ്രക്ഷ്യന്തി പുനരാഗതമ്৷৷2.42.32৷৷

Oh! how fortunate are those best of men who will live until that time to see Rama return and embrace him.

അഥ രാത്ര്യാം പ്രപന്നായാം കാലരാത്ര്യാമിവാത്മനഃ.
അര്ധരാത്രേ ദശരഥഃ കൌശല്യാമിദമബ്രവീത്৷৷2.42.33৷৷

In the middle of the night which, for him, felt like the night of death Dasaratha said to Kausalya thus:

രാമം മേനുഗതാ ദൃഷ്ടിരദ്യാപി ന നിവര്തതേ.
ന ത്വാ പശ്യാമി കൌസല്യേ! സാധു മാം പാണിനാ സ്പൃശ৷৷2.42.34৷৷

O Kausalya, my sight that had followed Rama has not yet returned. I cannot see you clearly. Please touch me with your hand.

തം രാമമേവാനുവിചിന്തയന്തം
സമീക്ഷ്യ ദേവീ ശയനേ നരേന്ദ്രമ്.
ഉപോപവിശ്യാധികമാര്തരൂപാ
വിനിശ്വസന്തീ വിലലാപ കൃച്ഛ്രമ്৷৷2.42.35৷৷

Having seen the king in bed brooding over Rama, the queen, (Kausalya), sitting by his side, sighed and lamented, deeply anguished.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ ദ്വിചത്വാരിംശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the fortysecond sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.