Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 40. Rama, Lakshmana and Sita set out for the forest--wailing of citizens, queens and the king

 

[Rama, Lakshmana and Sita set out for the forest--wailing of citizens, queens and the king.]

अथ रामश्च सीता च लक्ष्मणश्च कृताञ्जलिः।
उपसङ्गृह्य राजानं चक्रुर्दीना: प्रदक्षिणम्।।2.40.1।।

तं चापि समनुज्ञाप्य धर्मज्ञस्सीतया सह।
राघव श्शोकसम्मूढो जननीमभ्यवादयत्।।2.40.2।।

अअन्वक्षं लक्ष्मणो भ्रातुः कौशल्यामभ्यवादयत्।
अथ मातु स्सुमित्राया जग्राह चरणौ पुनः।।2.40.3।।

तं वन्दमानं रुदती माता सौमित्रिमब्रवीत्।
हितकामा महाबाहुं मूध्नर्युपाघ्राय लक्ष्मणम्।।2.40.4।।

सृष्टस्त्वं वनवासाय स्वनुरक्तस्सुहृज्जने।
रामे प्रमादं मा कार्षीः पुत्र भ्रातरि गच्छति।।2.40.5।।

व्यसनी वा समृद्धो वा गतिरेष तवानघ।
एष लोके सतां धर्मो यज्ज्येष्ठवशगो भवेत्।।2.40.6।।

इदं हि वृत्तमुचितं कुलस्यास्य सनातनम्।
दानं दीक्षा च यज्ञेषु तनुत्यागो मृधेषु च।।2.40.7।।

लक्ष्मणं त्वेवमुक्त्वा सा संसिद्धं प्रियराघवम्।
सुमित्रा गच्छ गच्छेति पुनः पुनरुवाच तम्।।2.40.8।।

रामं दशरथं विद्धि मां विद्धि जनकात्मजाम्।
अयोध्यामटवीं विध्दि गच्छ तात यथासुखम्।।2.40.9।।

ततः सुमन्त्रः काकुत्स्थं प्राञ्जलिर्वाक्यमब्रवीत्।
विनीतो विनयज्ञश्च मातलिर्वासवं यथा।।2.40.10।।

ररथमारोह भद्रं ते राजपुत्र महायशः।
क्षिप्रं त्वां प्रापयिष्यामि यत्र मां राम वक्ष्यसि।।2.40.11।।

चतुर्दश हि वर्षाणि वस्तव्यानि वने त्वया।
तान्युपक्रमितव्यानि यानि देव्यासि चोदितः।।2.40.12।।

तं रथं सूर्यसङ्काशं सीता हृष्टेन चेतसा।
आरुरोह वरारोहा कृत्वालङ्कारमात्मनः।।2.40.13।।

अथो ज्वलनसङ्काशं चामीकरविभूषितम्।
तमारुरुहतुस्तूर्णं भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ।।2.40.14।।

वनवासं हि संख्याय वासांस्याभरणानि च।
भर्तारमनुगच्छन्त्यै सीतायै श्वशुरो ददौ।।2.40.15।।

तथैवायुधजालानि भ्रातृभ्यां कवचानि च।
रथोपस्थे प्रतिन्यस्य सचर्म कठिनं च तत्।।2.40.16।।

सीतातृतीयानारूढान् दृष्ट्वा दृष्टमचोदयत्।
सुमन्त्रस्सम्मतानश्वान् वायुवेगसमान्जवे।।2.40.17।।

प्रतियाते महारण्यं चिररात्राय राघवे।
बभूव नगरे मूर्छा बलमूर्छा जनस्य च।।2.40.18।।

तत्समाकुलसम्भ्रान्तं मत्तसङ्कुपितद्विपम्।
हयशिञ्जितनिर्घोषं पुरमासीन्महास्वनम्।।2.40.19।।

तत स्सबालवृद्धा सा पुरी परमपीडिता।
राममेवाभिदुद्राव घर्मार्ता सलिलं यथा।।2.40.20।।

पार्श्वतः पृष्ठतश्चापि लम्बमानास्तदुन्मुखाः।
बाष्पपूर्णमुखास्सर्वे तमूचुर्भृशनिस्वनाः।।2.40.21।।

संयच्छ वाजिनां रश्मीन् सूत याहि शनैश्शनैः।
मुखं द्रक्ष्याम रामस्य दुर्दर्शं नो भविष्यति।।2.40.22।।

आयसं हृदयं नूनं राममातुरसंशयम्।
यद्देवगर्भप्रतिमे वनं याति न भिद्यते।।2.40.23।।

कृतकृत्या हि वैदेही छायेवानुगता पतिम्।
न जहाति रता धर्मे मेरुमर्कप्रभा यथा।।2.40.24।।

अहो लक्ष्मण सिद्धार्थ स्सततं प्रियवादिनम्।
भ्रातरं देवसङ्काशं यस्त्वं परिचरिष्यसि।।2.40.25।।

महत्येषा हि ते सिध्दिरेष चाभ्युदयो महान्।
एष स्वर्गस्य मार्गश्च यदेनमनुगच्छसि।।2.40.26।।

एवं वदन्तस्ते सोढुं न शेकुर्बाष्पमागतम्।
नरास्तमनुगच्छन्तः प्रियमिक्ष्वाकुनन्दनम्।।2.40.27।।

अथ राजा वृत स्त्रीभिर्दीनाभिर्दीनचेतनः।
निर्जगाम प्रियं पुत्रं द्रक्ष्यामीति ब्रुवन् गृहात्।।2.40.28।।

शुश्रुवे चाग्रतः स्त्रीणां रुदन्तीनां महास्वनः।
यथा नादः करेणूनां बद्धे महति कुञ्जरे।।2.40.29।।

पिता हि राजा काकुत्स्थः श्रीमान् सन्नस्तदाऽभवत्।
परिपूर्णः शशी काले ग्रहेणोपप्लुतो यथा।।2.40.30।।

स च श्रीमानचिन्त्यात्मा रामो दशरथात्मजः।
सूतं सञ्चोदयामास त्वरितं वाह्यतामिति।।2.40.31।।

रामो याहीति सूतं तं तिष्ठेति स जनस्तदा।
उभयं नाशकत्सूतः कर्तुमध्वनि चोदितः।।2.40.32।।

निर्गच्छति महाबाहौ रामे पौरजनाश्रुभिः।
पतितैरभ्यवहितं प्रशशाम महीरजः।।2.40.33।।

रुदिताश्रुपरिद्यूनं हाहाकृतमचेतनम्।
प्रयाणे राघवस्यासीत्पुरं परमपीडितम्।।2.40.34।।

सुस्राव नयनैः स्त्रीणामस्रमायाससम्भवम्।
मीनसङ्क्षोभचलितै स्सलिलं पङ्कजैरिव।।2.40.35।।

दृष्ट्वा तु नृपति श्श्रीमानेकचित्तगतं पुरम्।
निपपातैव दुःखेन हतमूल इव द्रुमः।।2.40.36।।

ततो हलहलाशब्दो जज्ञे रामस्य पृष्ठतः।
नराणां प्रेक्ष्य राजानं सीदन्तं भृशदुःखितम्।।2.40.37।।

हा रामेति जनाः केचिद्राममातेति चापरे।
अन्तःपुरं समृद्धं च क्रोशन्तः पर्यदेवयन्।।2.40.38।।

अन्वीक्षमाणो रामस्तु विषण्णं भ्रान्तचेतसम्।
राजानं मातरं चैव ददर्शानुगतौ पथि।।2.40.39।।

स बद्ध इव पाशेन किशोरो मातरं यथा।
धर्मपाशेन सङ्क्षिप्तः प्रकाशं नाभ्युदैक्षत।।2.40.40।।

पदातिनौ च यानार्हावदुःखार्हौ सुखोचितौ।
दृष्ट्वा सञ्चोदयामास शीघ्रं याहीति सारथिम्।।2.40.41।।

न हि तत्पुरुषव्याघ्रो दुःखदं दर्शनं पितुः।
मातुश्च सहितुं शक्तस्तोत्रार्दित इव द्विपः।।2.40.42।।

प्रत्यगारमिवायान्ती वत्सला वत्सकारणात्।
बद्धवत्सा यथा धेनू राममाताभ्यधावत।।2.40.43।।

तथा रुदन्तीं कौसल्यां रथं तमनुधावतीम्।
क्रोशन्तीं राम रामेति हा सीते लक्ष्मणेति च।।2.40.44।।

रामलक्ष्मणसीतार्थं स्रवन्तीं वारि नेत्रजम्।
असकृत्प्रैक्षत तदा नृत्यन्तीमिव मातरम्।।2.40.45।।

तिष्ठेति राजा चुक्रोश याहि याहीति राघवः।
सुमन्त्रस्य बभूवात्मा चक्रयोरिव चान्तरा।।2.40.46।।

नाश्रौषमिति राजानमुपालब्धोऽपि वक्ष्यसि।
चिरं दुःखस्य पापिष्ठमिति रामस्तमब्रवीत्।।2.40.47।।

रामस्य स वचः कुर्वन्ननुज्ञाप्य च तं जनम्।
व्रजतोऽपि हयान् शीघ्रं चोदयामास सारथिः।।2.40.48।।

न्यवर्तत जनो राज्ञो रामं कृत्वा प्रदक्षिणम्।
मनसाप्यश्रुवेगैश्च न न्यवर्तत मानुषम्।।2.40.49।।

यमिच्छेत्पुनरायान्तं नैनं दूरमनुव्रजेत्।
इत्यमात्या महाराजमूचुर्दशरथं वचः।।2.40.50।।

तेषां वचः सर्वगुणोपपन्नं
प्रस्विन्नगात्रः प्रविषण्णरूपः।
निशम्य राजा कृपणः सभार्यो
व्यवस्थितस्तं सुतमीक्षमाणः।।2.40.51।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे चत्वारिंशस्सर्गः।।

[Rama, Lakshmana and Sita set out for the forest--wailing of citizens, queens and the king.]

അഥ രാമശ്ച സീതാ ച ലക്ഷ്മണശ്ച കൃതാഞ്ജലിഃ.
ഉപസങ്ഗൃഹ്യ രാജാനം ചക്രുര്ദീനാ: പ്രദക്ഷിണമ്৷৷2.40.1৷৷

Thereafter, Sita, Rama and Lakshmana with folded palms in a forlom state touched (the feet of) the king and circumambulated him.

തം ചാപി സമനുജ്ഞാപ്യ ധര്മജ്ഞസ്സീതയാ സഹ.
രാഘവ ശ്ശോകസമ്മൂഢോ ജനനീമഭ്യവാദയത്৷৷2.40.2৷৷

Taking leave of Dasaratha, the righteous descendant of the Raghus (Rama) along with Sita paid obeisance to his mother Kausalya who was afflicted with deep grief.

അഅന്വക്ഷം ലക്ഷ്മണോ ഭ്രാതുഃ കൌശല്യാമഭ്യവാദയത്.
അഥ മാതു സ്സുമിത്രായാ ജഗ്രാഹ ചരണൌ പുനഃ৷৷2.40.3৷৷

Immediately following Rama, his brother, Lakshmana also paid obeisance to Kausalya and, thereafter, held the feet of his own mother Sumitra

തം വന്ദമാനം രുദതീ മാതാ സൌമിത്രിമബ്രവീത്.
ഹിതകാമാ മഹാബാഹും മൂധ്നര്യുപാഘ്രായ ലക്ഷ്മണമ്৷৷2.40.4৷৷

While the mighty-armed Lakshmana paid her homage, Sumitra wailed, kissed him on his forehead, wished him well and said:

സൃഷ്ടസ്ത്വം വനവാസായ സ്വനുരക്തസ്സുഹൃജ്ജനേ.
രാമേ പ്രമാദം മാ കാര്ഷീഃ പുത്ര! ഭ്രാതരി ഗച്ഛതി৷৷2.40.5৷৷

Although deeply attached to your beloved ones, O Son, you are born to dwell in the forest. Never be inattentive towards your brother Rama who is on his way (to the forest).

വ്യസനീ വാ സമൃദ്ധോ വാ ഗതിരേഷ തവാനഘ!.
ഏഷ ലോകേ സതാം ധര്മോ യജ്ജ്യേഷ്ഠവശഗോ ഭവേത്৷৷2.40.6৷৷

Rama is your refuge in times of adversity or prosperity, O sinless one! To be
obedient to the eldest (brother) is the duty of virtuous men in this world.

ഇദം ഹി വൃത്തമുചിതം കുലസ്യാസ്യ സനാതനമ്.
ദാനം ദീക്ഷാ ച യജ്ഞേഷു തനുത്യാഗോ മൃധേഷു ച৷৷2.40.7৷৷

Charity, initiation at sacrifices and yielding life in battles are the befitting ancient traditions prevailing in your race.

ലക്ഷ്മണം ത്വേവമുക്ത്വാ സാ സംസിദ്ധം പ്രിയരാഘവമ്.
സുമിത്രാ ഗച്ഛ ഗച്ഛേതി പുനഃ പുനരുവാച തമ്৷৷2.40.8৷৷

Having said this to Lakshmana Sumitra again and again said to her beloved Rama, who was fully prepared, 'Go, go'.

രാമം ദശരഥം വിദ്ധി മാം വിദ്ധി ജനകാത്മജാമ്.
അയോധ്യാമടവീം വിധ്ദി ഗച്ഛ താത! യഥാസുഖമ്৷৷2.40.9৷৷

(To Lakshmana she said) Regard Rama as Dasaratha, Sita as me and the forest as Ayodhya. My child, go in peace.

തതഃ സുമന്ത്രഃ കാകുത്സ്ഥം പ്രാഞ്ജലിര്വാക്യമബ്രവീത്.
വിനീതോ വിനയജ്ഞശ്ച മാതലിര്വാസവം യഥാ৷৷2.40.10৷৷

Then Sumantra who knows the ways of politeness and humility spoke to Rama, with folded hands as Matali did to Indra.

രരഥമാരോഹ ഭദ്രം തേ രാജപുത്ര മഹായശഃ.
ക്ഷിപ്രം ത്വാം പ്രാപയിഷ്യാമി യത്ര മാം രാമ! വക്ഷ്യസി৷৷2.40.11৷৷

O Illustrious prince, wish you well! Mount the chariot. I shall convey you speedily whereever you want.

ചതുര്ദശ ഹി വര്ഷാണി വസ്തവ്യാനി വനേ ത്വയാ.
താന്യുപക്രമിതവ്യാനി യാനി ദേവ്യാസി ചോദിതഃ৷৷2.40.12৷৷

You have been directed by Kaikeyi to live in the forest for fourteen years. Accordingly you must now commence counting those years as directed.

തം രഥം സൂര്യസങ്കാശം സീതാ ഹൃഷ്ടേന ചേതസാ.
ആരുരോഹ വരാരോഹാ കൃത്വാലങ്കാരമാത്മനഃ৷৷2.40.13৷৷

Sita of lovely limbs decorated herself and with a cheerful mind boarded the chariot which was shining like the Sun.

അഥോ ജ്വലനസങ്കാശം ചാമീകരവിഭൂഷിതമ്!.
തമാരുരുഹതുസ്തൂര്ണം ഭ്രാതരൌ രാമലക്ഷ്മണൌ৷৷2.40.14৷৷

Thereafter, Rama and Lakshmana also boarded that chariot decorated with gold and shining like blazing fire.

വനവാസം ഹി സംഖ്യായ വാസാംസ്യാഭരണാനി ച.
ഭര്താരമനുഗച്ഛന്ത്യൈ സീതായൈ ശ്വശുരോ ദദൌ৷৷2.40.15৷৷

Father-in-law (Dasaratha) gave clothes and ornaments on the assessment of the number of years Sita was going to spend in the forest with her husband.

തഥൈവായുധജാലാനി ഭ്രാതൃഭ്യാം കവചാനി ച.
രഥോപസ്ഥേ പ്രതിന്യസ്യ സചര്മ കഠിനം ച തത്৷৷2.40.16৷৷

സീതാതൃതീയാനാരൂഢാന് ദൃഷ്ട്വാ ദൃഷ്ടമചോദയത്.
സുമന്ത്രസ്സമ്മതാനശ്വാന് വായുവേഗസമാന്ജവേ৷৷2.40.17৷৷

So also Dasaratha secured a multitude of weapons, shields and protective leather-coverings for hands and placed them at the centre of the chariot, for use by the brothers. When Sumantra ensured that Sita, Rama and Lakshmana boarded the chariot, he briskly hastened the horses which were as speedy as the wind.

പ്രതിയാതേ മഹാരണ്യം ചിരരാത്രായ രാഘവേ.
ബഭൂവ നഗരേ മൂര്ഛാ ബലമൂര്ഛാ ജനസ്യ ച৷৷2.40.18৷৷

Having seen Rama set out for the great forest for a long period, the city was stilled and men were enervated.

തത്സമാകുലസമ്ഭ്രാന്തം മത്തസങ്കുപിതദ്വിപമ്.
ഹയശിഞ്ജിതനിര്ഘോഷം പുരമാസീന്മഹാസ്വനമ്৷৷2.40.19৷৷

The city was distressed and flurried by the intoxicated elephants, provoked by the
mighty sound of the tinkling of bells and the neighing of the horses.

തത സ്സബാലവൃദ്ധാ സാ പുരീ പരമപീഡിതാ.
രാമമേവാഭിദുദ്രാവ ഘര്മാര്താ സലിലം യഥാ৷৷2.40.20৷৷

Thereafter the extremely afflicted people of the city, including young and old alike, ran towards Rama like men oppressed with heat running for water.

പാര്ശ്വതഃ പൃഷ്ഠതശ്ചാപി ലമ്ബമാനാസ്തദുന്മുഖാഃ.
ബാഷ്പപൂര്ണമുഖാസ്സര്വേ തമൂചുര്ഭൃശനിസ്വനാഃ৷৷2.40.21৷৷

All the people hanging from the chariot from behind and by the sides, heaving deeply, their faces covered with tears, thus addressed to Sumantra:

സംയച്ഛ വാജിനാം രശ്മീന് സൂത! യാഹി ശനൈശ്ശനൈഃ.
മുഖം ദ്രക്ഷ്യാമ രാമസ്യ ദുര്ദര്ശം നോ ഭവിഷ്യതി৷৷2.40.22৷৷

O charioteer, control the reins of the horses and go slow so that we may look at the face of Rama, for soon we will not be able to see him.

ആയസം ഹൃദയം നൂനം രാമമാതുരസംശയമ്.
യദ്ദേവഗര്ഭപ്രതിമേ വനം യാതി ന ഭിദ്യതേ৷৷2.40.23৷৷

Alas, the heart of Kausalya whose son, Rama, resembles the offspring of the gods, does not break even though he is going to the forest! Undoubtedly it must be made of iron.

കൃതകൃത്യാ ഹി വൈദേഹീ ഛായേവാനുഗതാ പതിമ്.
ന ജഹാതി രതാ ധര്മേ മേരുമര്കപ്രഭാ യഥാ৷৷2.40.24৷৷

Sita, deeply attached to her duty, and with her desire fulfilled is following her husband like a shadow just as the sunlight which never leaves mount Meru.

അഹോ! ലക്ഷ്മണ! സിദ്ധാര്ഥ സ്സതതം പ്രിയവാദിനമ്.
ഭ്രാതരം ദേവസങ്കാശം യസ്ത്വം പരിചരിഷ്യസി৷৷2.40.25৷৷

With your desires fulfilled, O Lakshmana, you will attend to your god-like brother who always speaks pleasant words.

മഹത്യേഷാ ഹി തേ സിധ്ദിരേഷ ചാഭ്യുദയോ മഹാന്.
ഏഷ സ്വര്ഗസ്യ മാര്ഗശ്ച യദേനമനുഗച്ഛസി৷৷2.40.26৷৷

The very fact that you are following Rama is a great achievement and a great fortune for you. This, in fact, is the way to heaven.

ഏവം വദന്തസ്തേ സോഢും ന ശേകുര്ബാഷ്പമാഗതമ്.
നരാസ്തമനുഗച്ഛന്തഃ പ്രിയമിക്ഷ്വാകുനന്ദനമ്৷৷2.40.27৷৷

Speaking thus, the people following their beloved Rama, the delight of the Ikshvaku dynasty, were not able to bear (restrain) the tears flowing from their eyes.

അഥ രാജാ വൃത സ്ത്രീഭിര്ദീനാഭിര്ദീനചേതനഃ.
നിര്ജഗാമ പ്രിയം പുത്രം ദ്രക്ഷ്യാമീതി ബ്രുവന് ഗൃഹാത്৷৷2.40.28৷৷

I wish to see my beloved son said the king with a sense of desolation and emerged, surrounded by forlorn women, from the palace.

ശുശ്രുവേ ചാഗ്രതഃ സ്ത്രീണാം രുദന്തീനാം മഹാസ്വനഃ.
യഥാ നാദഃ കരേണൂനാം ബദ്ധേ മഹതി കുഞ്ജരേ৷৷2.40.29৷৷

He heard the women crying loudly in front like wailings of cow-elephants when their bull elephant is captured.

പിതാ ഹി രാജാ കാകുത്സ്ഥഃ ശ്രീമാന് സന്നസ്തദാഭവത്.
പരിപൂര്ണഃ ശശീ കാലേ ഗ്രഹേണോപപ്ലുതോ യഥാ৷৷2.40.30৷৷

The king born in the race of Kakutstha, though bright, looked dull then like the full Moon eclipsed (by Rahu).

സ ച ശ്രീമാനചിന്ത്യാത്മാ രാമോ ദശരഥാത്മജഃ.
സൂതം സഞ്ചോദയാമാസ ത്വരിതം വാഹ്യതാമിതി৷৷2.40.31৷৷

The son of Dasaratha, glorious Rama of inconceivable courage, exhorted the charioteer to drive the chariot fast.

രാമോ യാഹീതി സൂതം തം തിഷ്ഠേതി സ ജനസ്തദാ.
ഉഭയം നാശകത്സൂതഃ കര്തുമധ്വനി ചോദിതഃ৷৷2.40.32৷৷

Urged by Rama to drive fast on the one hand and by the citizens to stay, on the other, the charioteer could do neither on the way.

നിര്ഗച്ഛതി മഹാബാഹൌ രാമേ പൌരജനാശ്രുഭിഃ.
പതിതൈരഭ്യവഹിതം പ്രശശാമ മഹീരജഃ৷৷2.40.33৷৷

As the mighty-armed Rama was going away, the dust raised from the earth subsided with the tears falling from the citizens' (eyes).

രുദിതാശ്രുപരിദ്യൂനം ഹാഹാകൃതമചേതനമ്.
പ്രയാണേ രാഘവസ്യാസീത്പുരം പരമപീഡിതമ്৷৷2.40.34৷৷

At the time of Rama's departure, the insensate city was drenched with tears of the deeply afflicted people crying, 'Alas, Alas'.

സുസ്രാവ നയനൈഃ സ്ത്രീണാമസ്രമായാസസമ്ഭവമ്.
മീനസങ്ക്ഷോഭചലിതൈ സ്സലിലം പങ്കജൈരിവ৷৷2.40.35৷৷

Tears born of anguish fell from the eyes of women just as water-drops fall from lotuses shaken by the movements of fishes.

ദൃഷ്ട്വാ തു നൃപതി ശ്ശ്രീമാനേകചിത്തഗതം പുരമ്.
നിപപാതൈവ ദുഃഖേന ഹതമൂല ഇവ ദ്രുമഃ৷৷2.40.36৷৷

Having seen the city (people) absorbed in one single thought, the prosperous king, grief-stricken, fell down on the ground like a tree severed at its root.

തതോ ഹലഹലാശബ്ദോ ജജ്ഞേ രാമസ്യ പൃഷ്ഠതഃ.
നരാണാം പ്രേക്ഷ്യ രാജാനം സീദന്തം ഭൃശദുഃഖിതമ്৷৷2.40.37৷৷

When the people saw the king enfeebled by deep grief, they raised an uproar behind Rama's (chariot).

ഹാ രാമേതി ജനാഃ കേചിദ്രാമമാതേതി ചാപരേ.
അന്തഃപുരം സമൃദ്ധം ച ക്രോശന്തഃ പര്യദേവയന്৷৷2.40.38৷৷

Some among them wailed 'Oh Rama!', while some others cried 'Oh mother of Rama!' By crying loudly, they made the women in the inner apartment cry too.

അന്വീക്ഷമാണോ രാമസ്തു വിഷണ്ണം ഭ്രാന്തചേതസമ്.
രാജാനം മാതരം ചൈവ ദദര്ശാനുഗതൌ പഥി৷৷2.40.39৷৷

When Rama glanced back, he saw his mother and father trailing behind him on the highway, with an agitated and dejected mind.

സ ബദ്ധ ഇവ പാശേന കിശോരോ മാതരം യഥാ.
ധര്മപാശേന സങ്ക്ഷിപ്തഃ പ്രകാശം നാഭ്യുദൈക്ഷത৷৷2.40.40৷৷

Like a fastened foal cannot see its mother, Rama restrained by bonds of duty could not see his parents clearly.

പദാതിനൌ ച യാനാര്ഹാവദുഃഖാര്ഹൌ സുഖോചിതൌ.
ദൃഷ്ട്വാ സഞ്ചോദയാമാസ ശീഘ്രം യാഹീതി സാരഥിമ്৷৷2.40.41৷৷

Seeing his parents, who were worthy of riding a chariot now going on foot, who were accustomed to comforts and did not deserve any suffering, Rama urged his charioteer to drive fast.

ന ഹി തത്പുരുഷവ്യാഘ്രോ ദുഃഖദം ദര്ശനം പിതുഃ.
മാതുശ്ച സഹിതും ശക്തസ്തോത്രാര്ദിത ഇവ ദ്വിപഃ৷৷2.40.42৷৷

Rama the best among men, could not, like an elephant tormented by the goad, endure that pitiful sight of his father and mother.

പ്രത്യഗാരമിവായാന്തീ വത്സലാ വത്സകാരണാത്.
ബദ്ധവത്സാ യഥാ ധേനൂ രാമമാതാഭ്യധാവത৷৷2.40.43৷৷

Rama's mother ran after the chariot, like an affectionate cow running towards the shed to join its fastened calf.

തഥാ രുദന്തീം കൌസല്യാം രഥം തമനുധാവതീമ്.
ക്രോശന്തീം രാമ രാമേതി ഹാ സീതേ! ലക്ഷ്മണേതി ച৷৷2.40.44৷৷

രാമലക്ഷ്മണസീതാര്ഥം സ്രവന്തീം വാരി നേത്രജമ്.
അസകൃത്പ്രൈക്ഷത തദാ നൃത്യന്തീമിവ മാതരമ്৷৷2.40.45৷৷

While Kausalya was weeping and running after the chariot, crying O 'Rama, O Sita, O Lakshmana, shedding tears for them, Rama repeatedly glanced at her who was
twisting and bending as if in a dancing pose.

തിഷ്ഠേതി രാജാ ചുക്രോശ യാഹി യാഹീതി രാഘവഃ.
സുമന്ത്രസ്യ ബഭൂവാത്മാ ചക്രയോരിവ ചാന്തരാ৷৷2.40.46৷৷

The king cried, 'Stay, Stay', while Rama said 'Go on, Go on'. Sumantra's mind was caught as if in between two wheels.

നാശ്രൌഷമിതി രാജാനമുപാലബ്ധോപി വക്ഷ്യസി.
ചിരം ദുഃഖസ്യ പാപിഷ്ഠമിതി രാമസ്തമബ്രവീത്৷৷2.40.47৷৷

When the king reproaches you for not stopping the chariot, you can say 'I could not hear'.Prolonging agony is sinful, said Rama to Sumantra.

രാമസ്യ സ വചഃ കുര്വന്നനുജ്ഞാപ്യ ച തം ജനമ്.
വ്രജതോപി ഹയാന് ശീഘ്രം ചോദയാമാസ സാരഥിഃ৷৷2.40.48৷৷

Obeying the command of Rama and after taking leave of the people, Sumantra hastened the horses although they were galloping.

ന്യവര്തത ജനോ രാജ്ഞോ രാമം കൃത്വാ പ്രദക്ഷിണമ്.
മനസാപ്യശ്രുവേഗൈശ്ച ന ന്യവര്തത മാനുഷമ്৷৷2.40.49৷৷

The king's men returned, with Rama circumambulated (on the plane of their minds). But from their minds they could not hold back their tears (grief).

യമിച്ഛേത്പുനരായാന്തം നൈനം ദൂരമനുവ്രജേത്.
ഇത്യമാത്യാ മഹാരാജമൂചുര്ദശരഥം വചഃ৷৷2.40.50৷৷

We should not follow over a long distance those we wish to return, said the ministers to king Dasaratha.

തേഷാം വചഃ സര്വഗുണോപപന്നം
പ്രസ്വിന്നഗാത്രഃ പ്രവിഷണ്ണരൂപഃ.
നിശമ്യ രാജാ കൃപണഃ സഭാര്യോ
വ്യവസ്ഥിതസ്തം സുതമീക്ഷമാണഃ৷৷2.40.51৷৷

Dasaratha and his wives, overcome with grief, heard their words steeped in virtue
(wisdom). The king stood there with his perspiring body and melancholic appearance, fixing his gaze on his son.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ ചത്വാരിംശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the fortieth sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.