Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 35. Sumantra Rails at Kaikeyi.

 

[Sumantra pleads with Kaikeyi to change her mind--Kaikeyi refuses.]

ततो निर्धूय सहसा शिरो निश्श्वस्य चासकृत्।
पाणौ पाणिं विनिष्पिष्य दन्तान् कटकटाप्य च ।।2.35.1।।

लोचने कोपसंरक्ते वर्णं पूर्वोचितं जहत्।
कोपाभिभूतस्सहसा सन्तापमशुभं गतः।।2.35.2।।

मनः समीक्षमाणश्च सूतो दशरथस्य सः।
कम्पयन्निव कैकेय्या हृदयं वाक्छरैश्शितैः ।।2.35.3।।

वाक्यवज्रैरनुपमैर्निर्भिन्दन्निव चाशुभैः।
कैकेय्या स्सर्वमर्माणि सुमन्त्रः प्रत्यभाषत।।2.35.4।।

यस्यास्तव पतिस्त्यक्तो राजा दशरथः स्वयम्।
भर्ता सर्वस्य जगतः स्थावरस्य चरस्य च।।2.35.5।।

न ह्यकार्यतमं किञ्चित्तव देवीह विद्यते।

पतिघ्नीं त्वामहं मन्ये कुलघ्नीमपि चान्ततः।।2.35.6।।

यन्महेन्द्रमिवाजय्यं दुष्प्रकम्प्यमिवाचलम्।
महोदधिमिवाक्षोभ्यं सन्तापयसि कर्मभिः।।2.35.7।।

मावमंस्था दशरथं भर्तारं वरदं पतिम्।
भर्तुरिच्छा हि नारीणां पुत्रकोट्या विशिष्यते।।2.35.8।।

यथावयो हि राज्यानि प्राप्नुवन्ति नृपक्षये।
इक्ष्वाकुकुलनाथेऽस्मिं स्तल्लोपयितुमिच्छसि।।2.35.9।।

राजा भवतु ते पुत्रो भरतश्शास्तु मेदिनीम्।
वयं तत्र गमिष्यामो रामो यत्र गमिष्यति।।2.35.10।।

न हि ते विषये कश्चिद् र्ब्राह्मणो वस्तुमर्हति।
तादृशं त्वममर्यादमद्य कर्म चिकीर्षसि।।2.35.11।।

नूनं सर्वे गमिष्यामो मार्गं रामनिषेवितम्।
त्यक्ताया बान्धवैः सर्वैर्ब्राह्मणैः साधुभिः सदा।।2.35.12।।

का प्रीती राज्यलाभेन तव देवि भविष्यति।
तादृशं त्वममर्यादं कर्म कर्तुं चिकीर्षसि।।2.35.13।।

आश्चर्यमिव पश्यामि यस्यास्ते वृत्तमीदृशम्।
आचरन्त्या न विवृता सद्यो भवति मेदिनी।।2.35.14।।

महाब्रह्मर्षिसृष्टाः वा ज्वलन्तो भीमदर्शनाः।
धिग्वाग्दण्डा न हिंसन्ति रामप्रव्राजने स्थिताम्।।2.35.15।।

आम्रं छित्वा कुठारेण निम्बं परिचरेत्तु यः।
यश्चैनं पयसा सिञ्चेन्नैवास्य मधुरो भवेत्।।2.35.16।।

अभिजात्यं हि ते मन्ये यथा मातुस्तथैव च।
न हि निम्बात्स्रवेत् क्षैद्रं लोके निगदितं वचः।।2.35.17।।

तव मातुरसद्ग्राहं विद्मः पूर्वं यथाश्रुतम्।
पितुस्ते वरदः कश्चिद्ददौ वरमनुत्तमम्।।2.35.18।।

सर्वभूतरुतं तस्मात्संजज्ञे वसुधाधिपः।
तेन तिर्यग्गतानां च भूतानां विदितं वचः।।2.35.19।।

ततो जृम्भस्य शयने विरुताद्भूरिवर्चसः।
पितुस्ते विदितो भाव स्स तत्र बहुधाऽहसत्।।2.35.20।।

तत्र ते जननी क्रुद्धा मृत्युपाशमभीप्सती।
हासं ते नृपते सौम्य जिज्ञासामीति चाब्रवीत्।।2.35.21।।

नृपश्चोवाच तां देवीं देवि शंसामि ते यदि।
ततो मे मरणं सद्यो भविष्यति न संशयः।।2.35.22।।

माता ते पितरं देवि ततः केकयमब्रवीत्।
शंस मे जीव वा मा वा न मामपहसिष्यसि।।2.35.23।।

प्रियया च तथोक्त स्सन् केकयः पृथिवीपतिः।
तस्मै तं वरदायार्थं कथयामास तत्त्वतः।।2.35.24।।

ततः स्स वरदः साधुराजानं प्रत्यभाषत।
म्रियतां ध्वंसतां वेयं मा कृथास्त्वं महीपते।।2.35.25।।

स तच्छ्रुत्वा वचस्तस्य प्रसन्नमनसो नृपः।
मातरं ते निरस्याशु विजहार कुबेरवत्।।2.35.26।।

तथा त्वमपि राजानं दुर्जनाचरिते पथि।
असद्ग्राहमिमं मोहात्कुरुषे पापदर्शिनि।।2.35.27।।

सत्यश्चाद्य प्रवादोऽयं लौकिकः प्रतिभाति मा।
पितृन् समनुजायन्ते नरा मातरमङ्गनाः।।2.35.28।।

नैवं भव गृहाणेदं यदाह वसुधाधिपः।
भर्तुरिच्छामुपास्वेह जनस्यास्य गतिर्भव।।2.35.29।।

मा त्वं प्रोत्साहिता पापैर्देवराजसमप्रभम्।
भर्तारं लोकभर्तारमसद्धर्ममुपादधाः।।2.35.30।।

न हि मिथ्या प्रतिज्ञातं करिष्यति तवानघः।
श्रीमान्दशरथो राजा देवि राजीवलोचनः।।2.35.31।।

ज्येष्ठो वदान्यः कर्मण्यः स्वधर्मपरिरक्षिता।
रक्षिता जीवलोकस्य बली रामोऽभिषिच्यताम्।।2.35.32।।

परिवादो हि ते देवि महाल्लोके चरिष्यति।
यदि रामो वनं याति विहाय पितरं नृपम्।।2.35.33।।

स राज्यं राघवः पातु भव त्वं विगतज्वरा।
न हि ते राघवादन्यः क्षमः पुरवरे वसेत्।।2.35.34।।

रामे हि यौवराज्यस्थे राजा दशरथो वनम्।
प्रवेक्ष्यति महेष्वासः पूर्ववृत्तमनुस्मरन्।।2.35.35।।

इति सान्त्वैश्च तीक्ष्णैश्च कैकेयीं राजसंसदि।
सुमन्त्रः क्षोभयामास भूय एव कृताज्जलिः।।2.35.36।।

नैव सा क्षुभ्यते देवी न च स्म परिदूयते।
न चास्या मुखवर्णस्य विक्रिया लक्ष्यते तदा।।2.35.37।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे पंचत्रिंशस्सर्गः।।

[Sumantra pleads with Kaikeyi to change her mind--Kaikeyi refuses.]

തതോ നിര്ധൂയ സഹസാ ശിരോ നിശ്ശ്വസ്യ ചാസകൃത്.
പാണൌ പാണിം വിനിഷ്പിഷ്യ ദന്താന് കടകടാപ്യ ച ৷৷2.35.1৷৷

ലോചനേ കോപസംരക്തേ വര്ണം പൂര്വോചിതം ജഹത്.
കോപാഭിഭൂതസ്സഹസാ സന്താപമശുഭം ഗതഃ৷৷2.35.2৷৷

മനഃ സമീക്ഷമാണശ്ച സൂതോ ദശരഥസ്യ സഃ.
കമ്പയന്നിവ കൈകേയ്യാ ഹൃദയം വാക്ഛരൈശ്ശിതൈഃ ৷৷2.35.3৷৷

വാക്യവജ്രൈരനുപമൈര്നിര്ഭിന്ദന്നിവ ചാശുഭൈഃ.
കൈകേയ്യാ സ്സര്വമര്മാണി സുമന്ത്രഃ പ്രത്യഭാഷത৷৷2.35.4৷৷

Overcome with anger, charioteer Sumantra started shaking his head and sighing off and on, crushing his palms and grinding his teeth. His eyes turned red due to anger. Overcome with a sudden, ominous grief, the complexion of his face turned red. Sumantra understood the mind of Dasaratha. With sharp arrows of words as if piercing the heart of Kaikeyi, he denounced her in exceptionally harsh words which, like thunderbolt, cut her to the quick:

യസ്യാസ്തവ പതിസ്ത്യക്തോ രാജാ ദശരഥഃ സ്വയമ്.
ഭര്താ സര്വസ്യ ജഗതഃ സ്ഥാവരസ്യ ചരസ്യ ച৷৷2.35.5৷৷

ന ഹ്യകാര്യതമം കിഞ്ചിത്തവ ദേവീഹ വിദ്യതേ.

O Kaikeyi ! you have forsaken king Dasaratha, your husband and the lord of this entire world consisting of the movable and the immovable immovable and movable world. There is nothing in this world which you are notcapable of doing.

പതിഘ്നീം ത്വാമഹം മന്യേ കുലഘ്നീമപി ചാന്തതഃ৷৷2.35.6৷৷

യന്മഹേന്ദ്രമിവാജയ്യം ദുഷ്പ്രകമ്പ്യമിവാചലമ്.
മഹോദധിമിവാക്ഷോഭ്യം സന്താപയസി കര്മഭിഃ৷৷2.35.7৷৷

King Dasaratha is invincible like Indra, unshakeable like a mountain and unperturbable like the ocean. By causing grief to him through your action I feel you are killing your husband (inch by inch). I think you are ultimately destroying your own race.

മാവമംസ്ഥാ ദശരഥം ഭര്താരം വരദം പതിമ്.
ഭര്തുരിച്ഛാ ഹി നാരീണാം പുത്രകോട്യാ വിശിഷ്യതേ৷৷2.35.8৷৷

Do not have contempt for Dasaratha who is your husband, nourisher and bestower of boons. For a wife, the desire of her husband is considered worthier than ten
million sons.

യഥാവയോ ഹി രാജ്യാനി പ്രാപ്നുവന്തി നൃപക്ഷയേ.
ഇക്ഷ്വാകുകുലനാഥേസ്മിം സ്തല്ലോപയിതുമിച്ഛസി৷৷2.35.9৷৷

After the death of the king, the princes will obtain the kingdom according to seniority. Why do you want to break this tradition in the case of Rama, the lord of the Ikshvaku dynasty?

രാജാ ഭവതു തേ പുത്രോ ഭരതശ്ശാസ്തു മേദിനീമ്.
വയം തത്ര ഗമിഷ്യാമോ രാമോ യത്ര ഗമിഷ്യതി৷৷2.35.10৷৷

Let your son Bharata be king and rule the earth. All of us will go whereever Rama goes.

ന ഹി തേ വിഷയേ കശ്ചിദ് ര്ബ്രാഹ്മണോ വസ്തുമര്ഹതി.
താദൃശം ത്വമമര്യാദമദ്യ കര്മ ചികീര്ഷസി৷৷2.35.11৷৷

Now by your act, you intend to transgress the bounds of tradition(code of conduct). No brahmin shall ever dwell in your country.

നൂനം സര്വേ ഗമിഷ്യാമോ മാര്ഗം രാമനിഷേവിതമ്.
ത്യക്തായാ ബാന്ധവൈഃ സര്വൈര്ബ്രാഹ്മണൈഃ സാധുഭിഃ സദാ৷৷2.35.12৷৷

കാ പ്രീതീ രാജ്യലാഭേന തവ ദേവി ഭവിഷ്യതി.
താദൃശം ത്വമമര്യാദം കര്മ കര്തും ചികീര്ഷസി৷৷2.35.13৷৷

All of us certainly will follow the path pursued by Rama. Abandoned by relatives, brahmins and virtuous men for all times, what pleasure will you derive by your lust for this kingdom? O Kaikeyi, why do you intend to trangress the limits of honour?

ആശ്ചര്യമിവ പശ്യാമി യസ്യാസ്തേ വൃത്തമീദൃശമ്.
ആചരന്ത്യാ ന വിവൃതാ സദ്യോ ഭവതി മേദിനീ৷৷2.35.14৷৷

It is a wonder that the earth does not split right away when you are perpetrating such an (abominable) act.

മഹാബ്രഹ്മര്ഷിസൃഷ്ടാഃ വാ ജ്വലന്തോ ഭീമദര്ശനാഃ.
ധിഗ്വാഗ്ദണ്ഡാ ന ഹിംസന്തി രാമപ്രവ്രാജനേ സ്ഥിതാമ്৷৷2.35.15৷৷

It is a wonder that while bent upon banishing Rama, you are not destroyed by frightening fire created by great brahmarsis, crying, 'Shame, shame!'

ആRമ്രം ഛിത്വാ കുഠാരേണ നിമ്ബം പരിചരേത്തു യഃ.
യശ്ചൈനം പയസാ സിഞ്ചേന്നൈവാസ്യ മധുരോ ഭവേത്৷৷2.35.16৷৷

By axing a mango tree and growing a nimba in its place and sprinkling it with milk one does not get sweet fruit.

അഭിജാത്യം ഹി തേ മന്യേ യഥാ മാതുസ്തഥൈവ ച.
ന ഹി നിമ്ബാത്സ്രവേത് ക്ഷൈദ്രം ലോകേ നിഗദിതം വചഃ৷৷2.35.17৷৷

Your nature corresponds to your mother's, so I think. 'Honey will not flow from a nimba tree' is a well-known saying in this world.

തവ മാതുരസദ്ഗ്രാഹം വിദ്മഃ പൂര്വം യഥാശ്രുതമ്.
പിതുസ്തേ വരദഃ കശ്ചിദ്ദദൌ വരമനുത്തമമ്৷৷2.35.18৷৷

സര്വഭൂതരുതം തസ്മാത്സംജജ്ഞേ വസുധാധിപഃ.
തേന തിര്യഗ്ഗതാനാം ച ഭൂതാനാം വിദിതം വചഃ৷৷2.35.19৷৷

We have heard in the past about the evil (stubborn) nature of your mother. Once a bestower of boons conferred an extraordinary boon on your father by virtue of which he could tell the sounds of all living beings. He also understood the language of all crookedly moving creatures.

തതോ ജൃമ്ഭസ്യ ശയനേ വിരുതാദ്ഭൂരിവര്ചസഃ.
പിതുസ്തേ വിദിതോ ഭാവ സ്സ തത്ര ബഹുധാഹസത്৷৷2.35.20৷৷

Then one day near his bed your highly brilliant father laughed repeatedly over what an ant or a bird said, for he knew the meaning from its sound.

തത്ര തേ ജനനീ ക്രുദ്ധാ മൃത്യുപാശമഭീപ്സതീ.
ഹാസം തേ നൃപതേ! സൌമ്യ ജിജ്ഞാസാമീതി ചാബ്രവീത്৷৷2.35.21৷৷

This incensed your mother who seeking the noose of death, asked him, 'O handsome king, I intend to know the cause of your laughter'.

നൃപശ്ചോവാച താം ദേവീം ദേവി! ശംസാമി തേ യദി.
തതോ മേ മരണം സദ്യോ ഭവിഷ്യതി ന സംശയഃ৷৷2.35.22৷৷

'O queen! if I disclose it, then I will undoubtedly die that very movement' replied the king to his wife.

മാതാ തേ പിതരം ദേവി! തതഃ കേകയമബ്രവീത്.
ശംസ മേ ജീവ വാ മാ വാ ന മാമപഹസിഷ്യസി৷৷2.35.23৷৷

Then your mother said to your father, 'Whether you live or die, tell me the cause. You are laughing at me'.

പ്രിയയാ ച തഥോക്ത സ്സന് കേകയഃ പൃഥിവീപതിഃ.
തസ്മൈ തം വരദായാര്ഥം കഥയാമാസ തത്ത്വതഃ৷৷2.35.24৷৷

Hearing the words of his beloved, king of Kekaya related the entire matter, as it
happened, concerning the conferor of boons.

തതഃ സ്സ വരദഃ സാധുരാജാനം പ്രത്യഭാഷത.
മ്രിയതാം ധ്വംസതാം വേയം മാ കൃഥാസ്ത്വം മഹീപതേ!৷৷2.35.25৷৷

That holy man who had granted the boon (to the king) had said, 'Let her die or destroy herself, but do not disclose (the cause of your laughter).

സ തച്ഛ്രുത്വാ വചസ്തസ്യ പ്രസന്നമനസോ നൃപഃ.
മാതരം തേ നിരസ്യാശു വിജഹാര കുബേരവത്৷৷2.35.26৷৷

Happy to hear these words, your father sent away your mother and moved about like Kubera.

തഥാ ത്വമപി രാജാനം ദുര്ജനാചരിതേ പഥി.
അസദ്ഗ്രാഹമിമം മോഹാത്കുരുഷേ പാപദര്ശിനി৷৷2.35.27৷৷

O evil-minded one you, too, are following the path of wickedness, forcing the king infatuated (with you) to act unrighteously.

സത്യശ്ചാദ്യ പ്രവാദോയം ലൌകികഃ പ്രതിഭാതി മാ.
പിതൃന് സമനുജായന്തേ നരാ മാതരമങ്ഗനാഃ৷৷2.35.28৷৷

The generally accepted saying in this world that 'sons resemble the father and, daughters the mother' appears true to me today.

നൈവം ഭവ ഗൃഹാണേദം യദാഹ വസുധാധിപഃ.
ഭര്തുരിച്ഛാമുപാസ്വേഹ ജനസ്യാസ്യ ഗതിര്ഭവ৷৷2.35.29৷৷

Do not be like your mother. Accept what the king says. Abide by his wishes. Be his saviour.

മാ ത്വം പ്രോത്സാഹിതാ പാപൈര്ദേവരാജസമപ്രഭമ്.
ഭര്താരം ലോകഭര്താരമസദ്ധര്മമുപാദധാഃ৷৷2.35.30৷৷

Instigated by the wicked, do not attribute unrighteousness to your husband who is equal to Indra in brilliance and is the sustainer of this world.

ന ഹി മിഥ്യാ പ്രതിജ്ഞാതം കരിഷ്യതി തവാനഘഃ.
ശ്രീമാന്ദശരഥോ രാജാ ദേവി! രാജീവലോചനഃ৷৷2.35.31৷৷

The lotus-eyed, sinless and prosperous king Dasaratha, O Devi! will not render false the promise given you (he will fulfil it in another form).

ജ്യേഷ്ഠോ വദാന്യഃ കര്മണ്യഃ സ്വധര്മപരിരക്ഷിതാ.
രക്ഷിതാ ജീവലോകസ്യ ബലീ രാമോഭിഷിച്യതാമ്৷৷2.35.32৷৷

Let his eldest son Rama, valiant, generous, skilful, dutiful and protector of this world, be consecrated.

പരിവാദോ ഹി തേ ദേവി! മഹാല്ലോകേ ചരിഷ്യതി.
യദി രാമോ വനം യാതി വിഹായ പിതരം നൃപമ്৷৷2.35.33৷৷

O Devi, if Rama goes to the forest leaving his father, the king, you will be squarely blamed by the people of the world.

സ രാജ്യം രാഘവഃ പാതു ഭവ ത്വം വിഗതജ്വരാ.
ന ഹി തേ രാഘവാദന്യഃ ക്ഷമഃ പുരവരേ വസേത്৷৷2.35.34৷৷

Therefore, let Rama potect this kingdom. Be relieved of mental afflictions. There is no other person in this excellent city more competent than Rama to rule this kingdom.

രാമേ ഹി യൌവരാജ്യസ്ഥേ രാജാ ദശരഥോ വനമ്.
പ്രവേക്ഷ്യതി മഹേഷ്വാസഃ പൂര്വവൃത്തമനുസ്മരന്৷৷2.35.35৷৷

If Rama is installed as heir-apparent, king Dasaratha, the great archer will retire to the forest for carrying out austerities following ancient customs.

ഇതി സാന്ത്വൈശ്ച തീക്ഷ്ണൈശ്ച കൈകേയീം രാജസംസദി
സുമന്ത്രഃ ക്ഷോഭയാമാസ ഭൂയ ഏവ കൃതാജ്ജലിഃ৷৷2.35.36৷৷

Sumantra tried with words both gentle and sharp to make Kaikeyi regret. And then stood with folded palms in the presence of the king.

നൈവ സാ ക്ഷുഭ്യതേ ദേവീ ന ച സ്മ പരിദൂയതേ.
ന ചാസ്യാ മുഖവര്ണസ്യ വിക്രിയാ ലക്ഷ്യതേ തദാ৷৷2.35.37৷৷

(Despite the exhortations by Sumantra) Kaikeyi remained unperturbed. She did not feel sorry. There was no change in the expression of her face.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ പംചത്രിംശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the thirtyfifth sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.