Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 34. Rama consoles Dasaratha.

 

[Rama, Sita and Lakshmana take leave of Dasaratha--Dasaratha falls unconscious.]

ततः कमलपत्राक्षः श्यामो निरुपमो महान्।
उवाच राम स्तं सूतं पितुराख्याहि मामिति।।2.34.1।।

स रामप्रेषितः क्षिप्रं सन्तापकलुषेन्द्रियः।
प्रविश्य नृपतिं सूतो निश्वसन्तं ददर्श ह ।।2.34.2।।

उपरक्तमिवादित्यं भस्मच्छन्नमिवानलम्।
तटाकमिव निस्तोयमपश्यज्जगतीपतिम्।।2.34.3।।

आलोक्य तु महाप्राज्ञः परमाकुलचेतसम्।
राममेवानुशोचन्तं सूतः प्राञ्जलिरासदत्।।2.34.4।।

तं वर्धयित्वा राजानं पूर्वं सूतो जयाशिषा।
भयविक्लबया वाचा मन्दया श्लक्ष्णमब्रवीत्।।2.34.5।।

अयं स पुरुषव्याघ्रो द्वारि तिष्ठति ते सुतः।
ब्राह्मणेभ्यो धनं दत्वा सर्वञ्चैवोपजीविनाम्।।2.34.6।।

स त्वा पश्यतु भद्रं ते रामस्सत्यपराक्रमः।
सर्वान् सुहृद आपृच्छ्य त्वामिदानीं दिदृक्षते।।1.34.7।।

गमिष्यति महारण्यं तं पश्य जगतीपते।
वृतं राजगुणै स्सर्वैरादित्यमिव रश्मिभिः।।2.34.8।।

स सत्यवादी धर्मात्मा गाम्भीर्यात्सागरोपमः।
आकाश इव निष्पङ्को नरेन्द्रः प्रत्युवाच तम्।।2.34.9।।

सुमंन्त्रानय मे दारान् ये केचिदिह मामकाः।
दारैः परिवृतस्सर्वैर्द्रष्टुमिच्छामि धार्मिकम्।।2.34.10।।

सोऽन्तःपुरमतीत्यैव स्त्रियस्ता वाक्यमब्रवीत्।
आर्याह्वयति वो राजा गम्यतां तत्र मा चिरम्।।2.34.11।।

एवमुक्ताः स्त्रिय स्सर्वाः सुमन्त्रेण नृपाज्ञया।
प्रचक्रमु स्तद्भवनं भर्तुराज्ञाय शासनम्।।2.34.12।।

अर्धसप्तशतास्तास्तु प्रमदास्ताम्रलोचनाः।
कौसल्यां परिवार्याथ शनैर्जग्मुर्धृतव्रताः।।2.34.13।।

आगतेषु च दारेषु समवेक्ष्य महीपतिः।
उवाच राजा तं सूतं सुमन्त्राऽनय मे सुतम्।।2.34.14।।

स सूतो राममादाय लक्ष्मणं मैथिलीं तदा।
जगामाभिमुखस्तूर्णं सकाशं जगतीपतेः।।2.34.15।।

स राजा पुत्रमायान्तं दृष्ट्वा दूरात्कृताञ्जलिम्।
उत्पपातासनात्तूर्णमार्त स्त्रीजनसंवृतः।।2.34.16।।

सोऽभिदुद्राव वेगेन रामं दृष्ट्वा विशाम्पतिः।
तमसंप्राप्य दुःखार्तः पपात भुवि मूर्छितः।।2.34.17।।

तं रामोऽभ्यपतत् क्षिप्रं लक्ष्मणश्च महारथः।
विसंज्ञमिव दुःखेन सशोकं नृपतिं तदा।।2.34.18।।

स्त्रीसहस्रनिनादश्च संजज्ञे राजवेश्मनि।
हा हा रामेति सहसा भूषणध्वनिमूर्छितः।।2.34.19।।

तं परिष्वज्य बाहुभ्यां तावुभौ रामलक्ष्मणौ।
पर्यंङ्के सीतया सार्धं रुदन्तः समवेशयन्।।2.34.20।।

अथ रामो मुहूर्तेन लब्धसंज्ञं महीपतिम्।
उवाच प्राञ्जलिर्भूत्वा शोकार्णवपरिप्लुतम्।।2.34.21।।

आपृच्छे त्वां महाराज सर्वेषामीश्वरोऽसि नः।
प्रस्थितं दण्डकारण्यं पश्य त्वं कुशलेन माम्।।2.34.22।।

लक्ष्मणं चानुजानीहि सीता चान्वेति मां वनम्।
कारणैर्बहुभि स्तथ्यैर्वार्यमाणौ न चेच्छतः।।2.34.23।।

अनुजानीहि सर्वान्नः शोकमुत्सृज्य मानद।
लक्ष्मणं मां च सीतां च प्रजापतिरिव प्रजाः।।2.34.24।।

प्रतीक्षमाणमव्यग्रमनुज्ञां जगतीपतेः।
उवाच राजा सम्प्रेक्ष्य वनवासाय राघवम्।।2.34.25।।

अहं राघव कैकेय्या वरदानेन मोहितः।
अयोध्यायास्त्वमेवाद्य भव राजा निगृह्य माम्।।2.34.26।।

एवमुक्तो नृपतिना रामो धर्मभृतां वरः।
प्रत्युवाचाञ्जलिं कृत्वा पितरं वाक्यकोविदः।।2.34.27।।

भवान्वर्ष सहस्राय पृथिव्या नृपते पतिः।
अहं त्वरण्येवत्स्यामि न मे कार्यं त्वयाऽनृतम्।।2.34.28।।

नव पञ्च च वर्षाणि वनवासे विहृत्य ते।
पुनःपादौ ग्रहीष्यामि प्रतिज्ञान्ते नराधिप।।2.34.29।।

रुदन्नार्तः प्रियं पुत्रं सत्यपाशेन संयतः।
कैकेय्या चोद्यमानस्तु मिथो राजा तमब्रवीत्।।2.34.30।।

श्रेयसे वृद्धये तात पुनरागमनाय च।
गच्छस्वारिष्टमव्यग्रः पन्थानमकुतोभयम्।।2.34.31।।

न हि सत्यात्मनस्तात धर्माभिमनस स्तव।
विनिवर्तयितुं बुद्धिः शक्यते रघुनन्दन।।2.34.32।।

अद्य त्विदानीं रजनीं पुत्र मा गच्छ सर्वथा।
एकाहदर्शनेनापि साधु तावच्चराम्यहम्।।2.34.33।।

मातरं मां च सम्पश्यन् वसेमामद्य शर्वरीम्।
तर्पित स्सर्वकामैस्त्वं श्वः काले साधयिष्यसि।।।2.34.34।।

दुष्करं क्रियते पुत्र सर्वथा राघव त्वया।
मत्प्रियार्थं प्रियांस्त्यक्त्वा यद्यासि विजनं वनम्।।2.34.35।।

न चैतन्मे प्रियं पुत्र शपे सत्येन राघव।
छन्नया चलितस्त्वस्मि स्त्रिया छन्नाग्निकल्पया।।2.34.36।।

वञ्चना या तु लब्धा मे तां त्वं निस्तर्तुमिच्छसि।
अनया वृत्तसादिन्या कैकेय्याऽभिप्रचोदितः।।.2.34.37।।

न चैतदाश्चर्यतमं यत्तज्येष्ठस्सुतो मम।
अपानृतकथं पुत्र पितरं कर्तुमिच्छसि।।2.34.38।।

अथ रामस्तथा श्रुत्वा पितुरार्तस्य भाषितम्।
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा दीनो वचनमब्रवीत्।।2.34.39।।

प्राप्स्यामि यानद्य गुणान्को मे श्वस्तान् प्रदास्यति।
अपक्रमणमेवातः सर्वकामैरहं वृणे।।2.34.40।।

इयं सराष्ट्रा सजना धनधान्यसमाकुला।
मया विसृष्टा वसुधा भरताय प्रदीयताम्।।2.34.41।।

वनवासकृता बुद्धिर्न च मेऽद्य चलिष्यति।
यस्तुष्टेन वरो दत्तः कैकेय्यै वरद त्वया।।2.34.42।।

दीयतां निखिलेनैव सत्यस्त्वं भव पार्थिव।

अहं निदेशं भवतो यथोक्तमनुपालयन्।।2.34.43।।
चतुर्दश समा वत्स्ये वने वनचरैस्सह।

मा विमर्शो वसुमती भरताय प्रदीयताम्।।2.34.44।।

न हि मे काङ्क्षितं राज्यं सुखमात्मनि वा प्रियम्।
यथानिदेशं कर्तुं वै तवैव रघुनन्दन।।2.34.45।।

अपगच्छतु ते दु:खं माभूर्बाष्पपरिप्लुतः।
न हि क्षुभ्यति दुर्धर्षः समुद्रः सरितां पतिः।।2.34.46।।

नैवाहं राज्यमिच्छामि न सुखं न च मेदिनीम्।
नैव सर्वानिमान् कामा न्नस्वर्गं नैव जीवितम्।।2.34.47।।

त्वामहं सत्यमिच्छामि नानृतं पुरुषर्षभ।
प्रत्यक्षं तव सत्येन सुकृतेन च ते शपे।।2.34.48।।

न च शक्यं मया तात स्थातुं क्षणमपि प्रभो।
स शोकं धारयस्वेमं न हि मेऽस्ति विपर्ययः।।2.34.49।।

अर्थितो ह्यस्मि कैकेय्या वनं गच्छेति राघव।
मया चोक्तं व्रजामीति तत्सत्यमनुपालये।।2.34.50।।

मा चोत्कण्ठां कृथा देव वने रंस्यामहे वयम्।
प्रशान्तहरिणाकीर्णे नानाशकुनिनादिते।।2.34.51।।

पिता हि दैवतं तात देवतानामपि स्मृतम्।
तस्माद्दैवतमित्येव करिष्यामि पितुर्वचः।।2.34.52।।

चतुर्दशसु वर्षेषु गतेषु नरसत्तम।
पुनर्द्रक्ष्यसि मां प्राप्तं सन्तापोऽयं विमुच्यताम्।।2.34.53।।

येन संस्तम्भनीयोऽयं सर्वो बाष्पगलो जनः।
स त्वं पुरुषशार्दूल किमर्थं विक्रियां गतः।।2.34.54।।

पुरं च राष्ट्रं च मही च केवला
मया निसृष्टा भरताय दीयताम्।
अहं निदेशं भवतोऽनुपालयन्
वनं गमिष्यामि चिराय सेवितुम्।।2.34.55।।

मया निसृष्टां भरतो महीमिमां
सशैलषण्डां सपुरां सकाननाम्।
शिवां सुसीमामनुशास्तु केवलं
त्वया यदुक्तं नृपते तथास्तु तत्।।2.34.56।।

न मे तथा पार्थिव धीयते मनो
महत्सु कामेषु न चात्मनःप्रिये।
यथा निदेशे तव शिष्टसम्मते
व्यपैतु दुःखं तव मत्कृतेऽनघ।।2.34.57।।

तदद्य नैवानघ राज्यमव्ययं
न सर्वकामान्न सुखं न मैथिलीम्।
न जीवितं त्वामनृतेन योजयन्
वृणीय सत्यं व्रतमस्तु ते तथा।।2.34.58।।

फलानि मूलानि च भक्षयन्वने
गिरींश्च पश्यन् सरितस्सरांसि च।
वनं प्रविश्यैव विचित्रपादपम्
सुखी भविष्यामि तवास्तु निर्वृतिः।।2.34.59।।

एवं स राजा व्यसनाभिपन्नः
शोकेन दुःखेन च ताम्यमानः।
आलिङ्ग्य पुत्रं सुविनष्टसंज्ञो
मोहं गतो नैव चिचेष्ट किंञ्चित्।।2.34.60।।

देव्यस्तत स्संरुरुदुस्समेता
स्तां वर्जयित्वा नरदेवपत्नीम्।
रुदन् सुमन्त्रोऽऽपि जगाम मूर्छां
हाहाकृतं तत्र बभूव सर्वम्।।2.34.61।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे चतुस्त्रिंशस्सर्गः।।

[Rama, Sita and Lakshmana take leave of Dasaratha---Dasaratha falls unconscious.]

തതഃ കമലപത്രാക്ഷഃ ശ്യാമോ നിരുപമോ മഹാന്.
ഉവാച രാമ സ്തം സൂതം പിതുരാഖ്യാഹി മാമിതി৷৷2.34.1৷৷

Let my father be informed of my arrival, said the lotus-eyed, dark-complexioned, venerable, peerless Rama to the charioteer.

സ രാമപ്രേഷിതഃ ക്ഷിപ്രം സന്താപകലുഷേന്ദ്രിയഃ.
പ്രവിശ്യ നൃപതിം സൂതോ നിശ്വസന്തം ദദര്ശ ഹ ৷৷2.34.2৷৷

At the command of Rama, charioteer Sumantra whose senses were overwhelmed with grief quickly entered the apartment of the king and found him heaving sighs.

ഉപരക്തമിവാദിത്യം ഭസ്മച്ഛന്നമിവാനലമ്.
തടാകമിവ നിസ്തോയമപശ്യജ്ജഗതീപതിമ്৷৷2.34.3৷৷

He saw the lord of the world (Dasaratha) dull like the Sun in eclipse, like the fire
covered with ashes, like a tank with its water dried up.

ആലോക്യ തു മഹാപ്രാജ്ഞഃ പരമാകുലചേതസമ്.
രാമമേവാനുശോചന്തം സൂതഃ പ്രാഞ്ജലിരാസദത്৷৷2.34.4৷৷

Seeing the king brooding over Rama, in an extremely agitated state, the sagacious charioteer approached him with folded hands.

തം വര്ധയിത്വാ രാജാനം പൂര്വം സൂതോ ജയാശിഷാ.
ഭയവിക്ലബയാ വാചാ മന്ദയാ ശ്ലക്ഷ്ണമബ്രവീത്৷৷2.34.5৷৷

At first greeting the king with the words 'victory be yours', the charioteer, trembling with fear, gently said in a feeble voice.

അയം സ പുരുഷവ്യാഘ്രോ ദ്വാരി തിഷ്ഠതി തേ സുതഃ.
ബ്രാഹ്മണേഭ്യോ ധനം ദത്വാ സര്വഞ്ചൈവോപജീവിനാമ്৷৷2.34.6৷৷

Your son Rama, the best of men, having given away his entire wealth in charity to brahmins and to all the dependents is waiting at the entrance

സ ത്വാ പശ്യതു ഭദ്രം തേ രാമസ്സത്യപരാക്രമഃ.
സര്വാന് സുഹൃദ ആപൃച്ഛ്യ ത്വാമിദാനീം ദിദൃക്ഷതേ৷৷1.34.7৷৷

Be blessed! audience may be granted to Rama who possesses proven prowess, and now waits, after taking leave of his friends, to see you.

ഗമിഷ്യതി മഹാരണ്യം തം പശ്യ ജഗതീപതേ.
വൃതം രാജഗുണൈ സ്സര്വൈരാദിത്യമിവ രശ്മിഭിഃ৷৷2.34.8৷৷

O Lord of the world! behold him embellished with all princely virtues like the Sun encircled with its rays, (now) leaving for the forest.

സ സത്യവാദീ ധര്മാത്മാ ഗാമ്ഭീര്യാത്സാഗരോപമഃ.
ആകാശ ഇവ നിഷ്പങ്കോ നരേന്ദ്രഃ പ്രത്യുവാച തമ്৷৷2.34.9৷৷

That truthful and virtuous king (Dasaratha) who was deep like the ocean and free from mud (pure) like the sky replied:

സുമംന്ത്രാനയ മേ ദാരാന് യേ കേചിദിഹ മാമകാഃ.
ദാരൈഃ പരിവൃതസ്സര്വൈര്ദ്രഷ്ടുമിച്ഛാമി ധാര്മികമ്৷৷2.34.10৷৷

O Sumantra! bring all my consorts who are here. In the company of all my wives, I desire to give audience to virtuous Rama.

സോന്തഃപുരമതീത്യൈവ സ്ത്രിയസ്താ വാക്യമബ്രവീത്.
ആര്യാഹ്വയതി വോ രാജാ ഗമ്യതാം തത്ര മാ ചിരമ്৷৷2.34.11৷৷

O venerable ones, king Dasaratha summons you. Go there without delay, said Sumantra to the king's consorts after crossing the inner apartment.

ഏവമുക്താഃ സ്ത്രിയ സ്സര്വാഃ സുമന്ത്രേണ നൃപാജ്ഞയാ.
പ്രചക്രമു സ്തദ്ഭവനം ഭര്തുരാജ്ഞായ ശാസനമ്৷৷2.34.12৷৷

Thus addressed by Sumantra in accordance with the king's order, all the women went to their husband's palace.

അര്ധസപ്തശതാസ്താസ്തു പ്രമദാസ്താമ്രലോചനാഃ.
കൌസല്യാം പരിവാര്യാഥ ശനൈര്ജഗ്മുര്ധൃതവ്രതാഃ৷৷2.34.13৷৷

Thereafter, Kausalya surrounded by three hundred and fifty ladies who were faithful to their vows, reached there slowly with their eyes turned copper-red (in grief).

ആഗതേഷു ച ദാരേഷു സമവേക്ഷ്യ മഹീപതിഃ.
ഉവാച രാജാ തം സൂതം സുമന്ത്രാനയ മേ സുതമ്৷৷2.34.14৷৷

Usher in my son (Rama), O Sumantra, said the lord of the world (king Dasaratha) to the charioteer on seeing his wives arrive.

സ സൂതോ രാമമാദായ ലക്ഷ്മണം മൈഥിലീം തദാ.
ജഗാമാഭിമുഖസ്തൂര്ണം സകാശം ജഗതീപതേഃ৷৷2.34.15৷৷

Then the charioteer fetched Rama, Lakshmana and Sita and advanced towards the king without delay.

സ രാജാ പുത്രമായാന്തം ദൃഷ്ട്വാ ദൂരാത്കൃതാഞ്ജലിമ്.
ഉത്പപാതാസനാത്തൂര്ണമാര്ത സ്ത്രീജനസംവൃതഃ৷৷2.34.16৷৷

When the king saw from a distance his son coming with folded hands, he, surrounded by the ladies and tormented with grief, stood up.

സോഭിദുദ്രാവ വേഗേന രാമം ദൃഷ്ട്വാ വിശാമ്പതിഃ.
തമസംപ്രാപ്യ ദുഃഖാര്തഃ പപാത ഭുവി മൂര്ഛിതഃ৷৷2.34.17৷৷

At the sight of Rama, the lord of men (king Dasaratha), tortured with grief, immediately ran towards him but before he could reach him, fell unconscious on the floor.

തം രാമോഭ്യപതത് ക്ഷിപ്രം ലക്ഷ്മണശ്ച മഹാരഥഃ.
വിസംജ്ഞമിവ ദുഃഖേന സശോകം നൃപതിം തദാ৷৷2.34.18৷৷

Rama and the mighty warrior Lakshmana, quickly reached the king who lay as though he had lost his senses due to grief.

സ്ത്രീസഹസ്രനിനാദശ്ച സംജജ്ഞേ രാജവേശ്മനി.
ഹാ ഹാ രാമേതി സഹസാ ഭൂഷണധ്വനിമൂര്ഛിതഃ৷৷2.34.19৷৷

All on a sudden there arose from (the mouths of) a thousand women of the palace cries of 'alas, alas, Rama!' mingled with the tinkling sounds of their ornaments.

തം പരിഷ്വജ്യ ബാഹുഭ്യാം താവുഭൌ രാമലക്ഷ്മണൌ.
പര്യംങ്കേ സീതയാ സാര്ധം രുദന്തഃ സമവേശയന്৷৷2.34.20৷৷

Thereafter Rama and Lakshmana assisted by Sita, lifted him wailing in their arms and laid him on a couch.

അഥ രാമോ മുഹൂര്തേന ലബ്ധസംജ്ഞം മഹീപതിമ്.
ഉവാച പ്രാഞ്ജലിര്ഭൂത്വാ ശോകാര്ണവപരിപ്ലുതമ്৷৷2.34.21৷৷

After the king regained his consciousness in a moment, Rama with folded hands said to him, who was immersed in a sea of sorrow:

ആപൃച്ഛേ ത്വാം മഹാരാജ സര്വേഷാമീശ്വരോസി നഃ.
പ്രസ്ഥിതം ദണ്ഡകാരണ്യം പശ്യ ത്വം കുശലേന മാമ്৷৷2.34.22৷৷

O great king, I am asking leave of you, for you are lord of all of us. I am set to depart for the Dandaka forest. See me (off) in a cheerful mood.

ലക്ഷ്മണം ചാനുജാനീഹി സീതാ ചാന്വേതി മാം വനമ്.
കാരണൈര്ബഹുഭി സ്തഥ്യൈര്വാര്യമാണൌ ന ചേച്ഛതഃ৷৷2.34.23৷৷

Allow Lakshmana and Sita to follow me into the forest. I tried to dissuade them with a number of reasons but they did not agree.

അനുജാനീഹി സര്വാന്നഃ ശോകമുത്സൃജ്യ മാനദ.
ലക്ഷ്മണം മാം ച സീതാം ച പ്രജാപതിരിവ പ്രജാഃ৷৷2.34.24৷৷

Discard your grief and, like Brahma, the creator, allow Lakshmana, Sita and me all of us, your subjects, O respector of men!

പ്രതീക്ഷമാണമവ്യഗ്രമനുജ്ഞാം ജഗതീപതേഃ.
ഉവാച രാജാ സമ്പ്രേക്ഷ്യ വനവാസായ രാഘവമ്৷৷2.34.25৷৷

On seeing Rama, unruffled, waiting for his permission to proceed to the forest, the lord of the earth, king Dasaratha said:

അഹം രാഘവ! കൈകേയ്യാ വരദാനേന മോഹിതഃ.
അയോധ്യായാസ്ത്വമേവാദ്യ ഭവ രാജാ നിഗൃഹ്യ മാമ്৷৷2.34.26৷৷

I have been deluded by Kaikeyi into bestowing boons. Imprison me and be now king of Ayodhya, O scion of the Raghu dynasty!

ഏവമുക്തോ നൃപതിനാ രാമോ ധര്മഭൃതാം വരഃ.
പ്രത്യുവാചാഞ്ജലിം കൃത്വാ പിതരം വാക്യകോവിദഃ৷৷2.34.27৷৷

Thus spoken to by the king, Rama, skilled in speech and upholder of righteousness, replied to his father with folded palms:

ഭവാന്വര്ഷ സഹസ്രായ പൃഥിവ്യാ നൃപതേ! പതിഃ.
അഹം ത്വരണ്യേവത്സ്യാമി ന മേ കാര്യം ത്വയാനൃതമ്৷৷2.34.28৷৷

You will remain the lord of this earth for a thousand years to come, O king! As for me, I will dwell in the forest. Do not deviate from truth on my account.

നവ പഞ്ച ച വര്ഷാണി വനവാസേ വിഹൃത്യ തേ.
പുനഃപാദൌ ഗ്രഹീഷ്യാമി പ്രതിജ്ഞാന്തേ നരാധിപ!৷৷2.34.29৷৷

Having fulfilled the vow on the completion of fourteen years of wandering in the forest I shall come back to touch your feet, O lord of men!

രുദന്നാര്തഃ പ്രിയം പുത്രം സത്യപാശേന സംയതഃ.
കൈകേയ്യാ ചോദ്യമാനസ്തു മിഥോ രാജാ തമബ്രവീത്৷৷2.34.30৷৷

The king who was bound by the cord of truth and instigated by Kaikeyi said, wailing in distress:

ശ്രേയസേ വൃദ്ധയേ താത! പുനരാഗമനായ ച.
ഗച്ഛസ്വാരിഷ്ടമവ്യഗ്രഃ പന്ഥാനമകുതോഭയമ്৷৷2.34.31৷৷

Go, my dear child, wish you wellMay your path be auspicious, free from obstacles and fear (from any quarters). Come back (after fulfilment of the pledge)!

ന ഹി സത്യാത്മനസ്താത! ധര്മാഭിമനസ സ്തവ.
വിനിവര്തയിതും ബുദ്ധിഃ ശക്യതേ രഘുനന്ദന৷৷2.34.32৷৷

O my beloved son! O delight of the Raghus! you are devoted to truth and duty. It is difficult to dissuade you from your resolve .

അദ്യ ത്വിദാനീം രജനീം പുത്ര! മാ ഗച്ഛ സര്വഥാ.
ഏകാഹദര്ശനേനാപി സാധു താവച്ചരാമ്യഹമ്৷৷2.34.33৷৷

O son, by all means, do not go now, today, tonight! Give me, at least, one day more to see (by with) you to my satisfaction.

മാതരം മാം ച സമ്പശ്യന് വസേമാമദ്യ ശര്വരീമ്!.
തര്പിത സ്സര്വകാമൈസ്ത്വം ശ്വഃ കാലേ സാധയിഷ്യസി৷৷.2.34.34৷৷

Stay tonight in the company of your mother and me. With all our desire satisfied, you can set out tomorrow at the appropriate time.

ദുഷ്കരം ക്രിയതേ പുത്ര സര്വഥാ രാഘവ! ത്വയാ.
മത്പ്രിയാര്ഥം പ്രിയാംസ്ത്യക്ത്വാ യദ്യാസി വിജനം വനമ്৷৷2.34.35৷৷

O my son, O descendant of the Raghus, you are called upon to accomplish, by all means, a very difficult task. For the sake of my pleasure you are forsaking your dear ones and going to the desolate forest.

ന ചൈതന്മേ പ്രിയം പുത്ര ശപേ സത്യേന രാഘവ.
ഛന്നയാ ചലിതസ്ത്വസ്മി സ്ത്രിയാ ഛന്നാഗ്നികല്പയാ৷৷2.34.36৷৷

I swear by truth, O my beloved son, that your departure to the forest is in no way a pleasure to me. With a hidden motive, this woman who is like fire concealed by ashes has duped me.

വഞ്ചനാ യാ തു ലബ്ധാ മേ താം ത്വം നിസ്തര്തുമിച്ഛസി.
അനയാ വൃത്തസാദിന്യാ കൈകേയ്യാഭിപ്രചോദിതഃ৷৷.2.34.37৷৷

Instigated by this Kaikeyi, the destroyer of traditions (of the race) I have been deceived for which you wish to pay.

ന ചൈതദാശ്ചര്യതമം യത്തജ്യേഷ്ഠസ്സുതോ മമ.
അപാനൃതകഥം പുത്ര! പിതരം കര്തുമിച്ഛസി৷৷2.34.38৷৷

It is not a great surprise that you, O my son, being the eldest, want to make your father free from a false promise.

അഥ രാമസ്തഥാ ശ്രുത്വാ പിതുരാര്തസ്യ ഭാഷിതമ്.
ലക്ഷ്മണേന സഹ ഭ്രാത്രാ ദീനോ വചനമബ്രവീത്৷৷2.34.39৷৷

Rama and Lakshmana were sad to hear the words of their anguished father. Rama replies:

പ്രാപ്സ്യാമി യാനദ്യ ഗുണാന്കോ മേ ശ്വസ്താന് പ്രദാസ്യതി.
അപക്രമണമേവാതഃ സര്വകാമൈരഹം വൃണേ৷৷2.34.40৷৷

Who will give me the merit (of propriety) I earn today? Therefore, I want to depart (today), discarding all my desires.

ഇയം സരാഷ്ട്രാ സജനാ ധനധാന്യസമാകുലാ.
മയാ വിസൃഷ്ടാ വസുധാ ഭരതായ പ്രദീയതാമ്৷৷2.34.41৷৷

The kingdom abdicated by me with all its people, its wealth and foodgrains may be bestowed on Bharata.

വനവാസകൃതാ ബുദ്ധിര്ന ച മേദ്യ ചലിഷ്യതി.
യസ്തുഷ്ടേന വരോ ദത്തഃ കൈകേയ്യൈ വരദ! ത്വയാ৷৷2.34.42৷৷

ദീയതാം നിഖിലേനൈവ സത്യസ്ത്വം ഭവ പാര്ഥിവ.

My decision to go to the forest remains unchanged. O bestower of boons, O king! honour to the last word the boons you had granted Kaikeyi. And adhere to truth.

അഹം നിദേശം ഭവതോ യഥോക്തമനുപാലയന്৷৷2.34.43৷৷

ചതുര്ദശ സമാ വത്സ്യേ വനേ വനചരൈസ്സഹ.അഹം നിദേശം ഭവതോ യഥോക്തമനുപാലയന്৷৷2.34.43৷৷

ചതുര്ദശ സമാ വത്സ്യേ വനേ വനചരൈസ്സഹ.

As already said, I shall dwell in the forest for fourteen years with forest rangers, in obedience to your commands.

മാ വിമര്ശോ വസുമതീ ഭരതായ പ്രദീയതാമ്৷৷2.34.44৷৷

ന ഹി മേ കാങ്ക്ഷിതം രാജ്യം സുഖമാത്മനി വാ പ്രിയമ്.
യഥാനിദേശം കര്തും വൈ തവൈവ രഘുനന്ദന৷৷2.34.45৷৷

Do not brood. Bestow the kingdom on Bharata. I do not have any desire for the kingdom or pleasure. Nothing is dearer to me than compliance with your order, O Delight of the Raghu race!

അപഗച്ഛതു തേ ദു:ഖം മാഭൂര്ബാഷ്പപരിപ്ലുതഃ.
ന ഹി ക്ഷുഭ്യതി ദുര്ധര്ഷഃ സമുദ്രഃ സരിതാം പതിഃ৷৷2.34.46৷৷

Let your grief go. Do not shed tears. The indomitable ocean, Lord of rivers, is never perturbed.

നൈവാഹം രാജ്യമിച്ഛാമി ന സുഖം ന ച മേദിനീമ്.
നൈവ സര്വാനിമാന് കാമാ ന്നസ്വര്ഗം നൈവ ജീവിതമ്৷৷2.34.47৷৷

I desire no kingdom, no comfort, not this earth nor any pleasure nor heaven nor even life.

ത്വാമഹം സത്യമിച്ഛാമി നാനൃതം പുരുഷര്ഷഭ.
പ്രത്യക്ഷം തവ സത്യേന സുകൃതേന ച തേ ശപേ৷৷2.34.48৷৷

I wish you, O best of men, to uphold truth and not falsehood. I swear this in your presence in the name of truth and on my merits acquired.

ന ച ശക്യം മയാ താത! സ്ഥാതും ക്ഷണമപി പ്രഭോ.
സ ശോകം ധാരയസ്വേമം ന ഹി മേസ്തി വിപര്യയഃ৷৷2.34.49৷৷

It is not possible for me, O father! to stay here for a moment any longer. Restrain your grief. There can be no change in my resolve, O king!

അര്ഥിതോ ഹ്യസ്മി കൈകേയ്യാ വനം ഗച്ഛേതി രാഘവ.
മയാ ചോക്തം വ്രജാമീതി തത്സത്യമനുപാലയേ৷৷2.34.50৷৷

'O Rama, go to the forest', Kaikeyi had said, and I have given her word I would go. I must fulfil my promise.

മാ ചോത്കണ്ഠാം കൃഥാ ദേവ! വനേ രംസ്യാമഹേ വയമ്.
പ്രശാന്തഹരിണാകീര്ണേ നാനാശകുനിനാദിതേ৷৷2.34.51৷৷

Do not worry, O Lord! We will enjoy (our stay in) the peaceful forest full of deer and resounding with the chirpings of various birds.

പിതാ ഹി ദൈവതം താത! ദേവതാനാമപി സ്മൃതമ്.
തസ്മാദ്ദൈവതമിത്യേവ കരിഷ്യാമി പിതുര്വചഃ৷৷2.34.52৷৷

Father is divine even for the gods as cited in scriptures, therefore, looking upon father as my god, I will carry out his words, O father!

ചതുര്ദശസു വര്ഷേഷു ഗതേഷു നരസത്തമ.
പുനര്ദ്രക്ഷ്യസി മാം പ്രാപ്തം സന്താപോയം വിമുച്യതാമ്৷৷2.34.53৷৷

I shall return after fourteen years have passed, O best among men! you will see me
back, Give up this grief.

യേന സംസ്തമ്ഭനീയോയം സര്വോ ബാഷ്പഗലോ ജനഃ.
സ ത്വം പുരുഷശാര്ദൂല! കിമര്ഥം വിക്രിയാം ഗതഃ৷৷2.34.54৷৷

When you, O tiger among men, are required (as king) to pacify those whose throats are choked with tears, why this change in you?

പുരം ച രാഷ്ട്രം ച മഹീ ച കേവലാ
മയാ നിസൃഷ്ടാ ഭരതായ ദീയതാമ്.
അഹം നിദേശം ഭവതോനുപാലയന്
വനം ഗമിഷ്യാമി ചിരായ സേവിതുമ്৷৷2.34.55৷৷

I am renouncing this city, kingdom and this entire earth, and let all this be conferred on Bharata. In obedience to your order, I shall go and live in the forest for a long time.

മയാ നിസൃഷ്ടാം ഭരതോ മഹീമിമാം
സശൈലഷണ്ഡാം സപുരാം സകാനനാമ്.
ശിവാം സുസീമാമനുശാസ്തു കേവലം
ത്വയാ യദുക്തം നൃപതേ തഥാസ്തു തത്৷৷2.34.56৷৷

I am leaving behind, O king! this (auspicious) land with its well-laid boundaries, mountain ranges, cities and forests, which Bharata alone should rule. Let it happen the way you have said.

ന മേ തഥാ പാര്ഥിവ ധീയതേ മനോ
മഹത്സു കാമേഷു ന ചാത്മനഃപ്രിയേ.
യഥാ നിദേശേ തവ ശിഷ്ടസമ്മതേ
വ്യപൈതു ദുഃഖം തവ മത്കൃതേനഘ৷৷2.34.57৷৷

O king! my mind derives no happiness from great enjoyment or personal comfort as it does from carrying out your order. This is corroborated by the wise. Your grief (relating to filfilment of the vow) on mt account will be dispelled, O sinless one!

തദദ്യ നൈവാനഘ രാജ്യമവ്യയം
ന സര്വകാമാന്ന സുഖം ന മൈഥിലീമ്.
ന ജീവിതം ത്വാമനൃതേന യോജയന്
വൃണീയ സത്യം വ്രതമസ്തു തേ തഥാ৷৷2.34.58৷৷

O sinless one! by associating you with falsehood I will neither seek this eternal kingdom nor objects of desires nor objects of happiness nor Maithili nor even my life. I only wish that your vow comes true.

ഫലാനി മൂലാനി ച ഭക്ഷയന്വനേ
ഗിരീംശ്ച പശ്യന് സരിതസ്സരാംസി ച.
വനം പ്രവിശ്യൈവ വിചിത്രപാദപമ്
സുഖീ ഭവിഷ്യാമി തവാസ്തു നിര്വൃതിഃ৷৷2.34.59৷৷

Entering the forest full of various kinds of trees I shall be happy to view the mountains, rivers and the lakes and to eat fruits and roots. (Hence) do not grieve.

ഏവം സ രാജാ വ്യസനാഭിപന്നഃ
ശോകേന ദുഃഖേന ച താമ്യമാനഃ.
ആലിങ്ഗ്യ പുത്രം സുവിനഷ്ടസംജ്ഞോ
മോഹം ഗതോ നൈവ ചിചേഷ്ട കിംഞ്ചിത്৷৷2.34.60৷৷

The king, immersed in anguish and distressed with tears of grief embraced his son and then fell down unconscious on the floor and lay motionless.

ദേവ്യസ്തത സ്സംരുരുദുസ്സമേതാ
സ്താം വര്ജയിത്വാ നരദേവപത്നീമ്.
രുദന് സുമന്ത്രോപി ജഗാമ മൂര്ഛാം
ഹാഹാകൃതം തത്ര ബഭൂവ സര്വമ്৷৷2.34.61৷৷

Thereupon all the queens except Kaikeyi, wailed loudly. Sumantra, too, cried and fell unconscious. The entire palace cried 'Alas, Alas'.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ ചതുസ്ത്രിംശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the thirtyfourth sarga in Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.