Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 33. Rama pays respects to his father at departure.

 

[Rama along with Sita and Lakshmana goes to the residence of Kaikeyi--hears comments on the way.]

दत्त्वा तु सह वैदेह्या ब्राह्मणेभ्यो धनं बहु।
जग्मतुः पितरं द्रष्टुं सीतया सह राघवौ।।2.33.1।।

ततो गृहीते दुष्प्रेक्षे त्वशोभेतां तदायुधे।
मालादामभिराबद्धे सीतया समलङ्कृते।।2.33.2।।

ततः प्रासादहर्म्याणि विमानशिखराणि च।
अधिरुह्य जनश्श्रीमानुदासीनो व्यलोकयत्।।2.33.3।।

न हि रथ्याः स्म शक्यन्ते गन्तुं बहुजनाकुलाः।
आरुह्य तस्मात्प्रासादान् दीनाः पश्यन्ति राघवम्।।2.33.4।।

पदातिं वर्जितच्छत्रं रामं दृष्ट्वा जनास्तदा।
ऊचुर्बहुविधा वाच श्शोकोपहतचेतसः।।2.33.5।।

यं यान्तमनुयाति स्म चतुरङ्गबलं महत्।
तमेकं सीतया सार्धमनुयाति स्म लक्ष्मणः।।2.33.6।।

ऐश्वर्यस्य रसज्ञः सन् कामिनां चैव कामदः।
नेच्छत्येवानृतं कर्तुं पितरं धर्मगौरवात्।।2.33.7।।

या न शक्या पुरा द्रष्टुं भूतैराकाशगैरपि।
तामद्य सीतां पश्यन्ति राजमार्गगता जनाः।।2.33.8।।

अङ्गरागोचितां सीतां रक्तचन्दनसेविनीम्।
वर्षमुष्णं च शीतं च नेष्यन्त्याशु विवर्णताम्।।2.33.9।।

अद्य नूनं दशरथस्सत्त्वमाविश्य भाषते।
न हि राजा प्रियं पुत्रं विवासयितुमर्हति।।2.33.10।।

निर्गुणस्यापि पुत्रस्य कथं स्याद्विप्रवासनम्।
किं पुनर्यस्य लोकोऽयं जितो वृत्तेन केवलम्।।2.33.11।।

अनृशंस्यमनुक्रोशः श्रुतं शीलं दमश्शमः।
राघवं शोभयन्त्येते षड्गुणाः पुरुषोत्तमम्।।2.33.12।।

तस्मात्तस्योपघातेन प्रजाः परमपीडिताः।
औदकानीव सत्त्वानि ग्रीष्मे सलिलसङ्क्षयात्।।2.33.13।।

पीडया पीडितं सर्वं जगदस्य जगत्पतेः।
मूलस्येवोपघातेन वृक्षः पुष्पफलोपगः।।2.33.14।।

मूलं ह्येष मनुष्याणां धर्मसारो महाद्युतिः।
पुष्पं फलं च पत्रं च शाखाश्चास्येतरे जनाः।।2.33.15।।

ते लक्ष्मण इव क्षिप्रं सपत्न्य स्सहबान्धवाः।
गच्छन्तमनुगच्छामो येन गच्छति राघवः।।2.33.16।।

उद्यानानि परित्यज्य क्षेत्राणि च गृहाणि च।
एकदुःखसुखा राममनुगच्छाम धार्मिकम्।।2.33.17।।

समुद्धृतनिधानानि परिध्वस्ताजिराणि च।
उपात्त धनधान्यानि हृतसाराणि सर्वशः।।2.33.18।।

रजसाभ्यवकीर्णानि परित्यक्तानि दैवतैः।
मूषकैःपरिधावद्भिरुद्बिलैरावृतानि च।।2.33.19।।

अपेतोदकधूमानि हीनसम्मार्जनानि च।
प्रणष्टबलिकर्मेज्यामन्त्रहोमजपानि च।।2.33.20।।

दुष्कालेनेव भग्नानि भिन्नभाजनवन्ति च।
अस्मात्त्यक्तानि वेश्मानि कैकेयी प्रतिपद्यताम्।।2.33.21।।

वनं नगरमेवास्तु येन गच्छति राघवः।
अस्माभिश्च परित्यक्तं पुरं सम्पद्यतां वनम्।।2.33.22।।

बिलानि दंष्ट्रिण स्सर्वे सानूनि मृगपक्षिणः।
त्यजन्त्वस्मद्भयाद्भीता गजास्सिंहा वनानि च।।2.33.23।।

अस्मत्त्यक्तं प्रपद्यन्तां सेव्यमानं त्यजन्तु च।

तृणमांस फलादानां देशं व्यालमृगद्विजम्।।2.33.24।।

प्रपद्यतां हि कैकेयी सपुत्रा सह बान्धवैः।
राघवेण वने सर्वे वयं वत्स्याम निर्वृताः।।2.33.25।।

इत्येवं विविधा वाचो नानाजनसमीरिताः।
शुश्राव रामः श्रुत्वा च न विचक्रेऽस्य मानसम्।।2.33.26।।

स तु वेश्म पितुर्दूरात्कैलासशिखरप्रभम्।
अभिचक्राम धर्मात्मा मत्तमातङ्गविक्रमः।।2.33.27।।

विनीतवीरपुरुषं प्रविश्य तु नृपालयम्।
ददर्शावस्थितं दीनं सुमन्त्रमविदूरतः।।2.33.28।।

प्रतीक्षमाणोऽपि जनं तदार्त
मनार्तरूपः प्रहसन्निवाथ।
जगाम रामः पितरं दिदृक्षुः
पितुर्निदेशं विधिवच्चिकीर्षुः।।2.33.29।।

तत्पूर्वमैक्ष्वाकसुतो महात्मा
रामो गमिष्यन्वनमार्तरूपम्।
व्यतिष्ठत प्रेक्ष्य तदा सुमन्त्रं
पितुर्महात्मा प्रतिहारणार्थम्।।2.33.30।।

पितुर्निदेशेन तु धर्मवत्सलः
वनप्रवेशे कृतबुद्धिनिश्चयः।
स राघवः प्रेक्ष्य सुमन्त्रमब्रवी
न्निवेदयस्वागमनं नृपाय मे।।2.33.31।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे त्रयस्त्रिंशस्सर्गः।।

[Rama along with Sita and Lakshmana goes to the residence of Kaikeyi--hears comments on the way.]

ദത്ത്വാ തു സഹ വൈദേഹ്യാ ബ്രാഹ്മണേഭ്യോ ധനം ബഹു.
ജഗ്മതുഃ പിതരം ദ്രഷ്ടും സീതയാ സഹ രാഘവൌ৷৷2.33.1৷৷

After giving away plenty of wealth to brahmins in charity, Rama and Lakshmana along with Sita set out to see their father, king Dasaratha.

തതോ ഗൃഹീതേ ദുഷ്പ്രേക്ഷേ ത്വശോഭേതാം തദായുധേ.
മാലാദാമഭിരാബദ്ധേ സീതയാ സമലങ്കൃതേ৷৷2.33.2৷৷

The pair of dazzling weapons held (by Rama and Lakshmana) looked splendid decorated with flower garlands by Sita.

തതഃ പ്രാസാദഹര്മ്യാണി വിമാനശിഖരാണി ച.
അധിരുഹ്യ ജനശ്ശ്രീമാനുദാസീനോ വ്യലോകയത്৷৷2.33.3৷৷

The rich climbed their palaces and mansions, terraces of seven-storied buildings and watched them sadly.

ന ഹി രഥ്യാഃ സ്മ ശക്യന്തേ ഗന്തും ബഹുജനാകുലാഃ.
ആരുഹ്യ തസ്മാത്പ്രാസാദാന് ദീനാഃ പശ്യന്തി രാഘവമ്৷৷2.33.4৷৷

The streets were so thronged with multitudes of citizens that they were impassable. Therefore, people felt miserable and ascended their mansions and gazed at Rama.

പദാതിം വര്ജിതച്ഛത്രം രാമം ദൃഷ്ട്വാ ജനാസ്തദാ.
ഊചുര്ബഹുവിധാ വാച ശ്ശോകോപഹതചേതസഃ৷৷2.33.5৷৷

Seeing Rama walking without the royal umbrella, people were very much shocked. They expressed their reaction in so many words:

യം യാന്തമനുയാതി സ്മ ചതുരങ്ഗബലം മഹത്.
തമേകം സീതയാ സാര്ധമനുയാതി സ്മ ലക്ഷ്മണഃ৷৷2.33.6৷৷

Whenever Rama went out, powerful army of four divisions used to follow him. Today he is walking alone followed by Lakshmana and Sita.

ഐശ്വര്യസ്യ രസജ്ഞഃ സന് കാമിനാം ചൈവ കാമദഃ.
നേച്ഛത്യേവാനൃതം കര്തും പിതരം ധര്മഗൌരവാത്৷৷2.33.7৷৷

Rama who enjoyed the comforts of affluence gratifies those who have desires. Out of veneration for righteousness, he does not want to prove his father false (to his promise).

യാ ന ശക്യാ പുരാ ദ്രഷ്ടും ഭൂതൈരാകാശഗൈരപി.
താമദ്യ സീതാം പശ്യന്തി രാജമാര്ഗഗതാ ജനാഃ৷৷2.33.8৷৷

It was not possible even for the creatures wandering in the sky (birds) to have a glimpse of Sita before. Now passers-by walking the highway can behold her.

അങ്ഗരാഗോചിതാം സീതാം രക്തചന്ദനസേവിനീമ്.
വര്ഷമുഷ്ണം ച ശീതം ച നേഷ്യന്ത്യാശു വിവര്ണതാമ്৷৷2.33.9৷৷

Sita who used to apply fragrant unguents and smear the body with red-sandal
cream will now be exposed to the rain, the heat and the cold which will quickly discolour her body.

അദ്യ നൂനം ദശരഥസ്സത്ത്വമാവിശ്യ ഭാഷതേ.
ന ഹി രാജാ പ്രിയം പുത്രം വിവാസയിതുമര്ഹതി৷৷2.33.10৷৷

Surely king Dasaratha possessed of an evil spirit spoke the way he did today. Otherwise, should a king banish his beloved son?

നിര്ഗുണസ്യാപി പുത്രസ്യ കഥം സ്യാദ്വിപ്രവാസനമ്.
കിം പുനര്യസ്യ ലോകോയം ജിതോ വൃത്തേന കേവലമ്৷৷2.33.11৷৷

Even a son who is bereft of virtues cannot be banished, what to say about Rama, who by good conduct alone has conquered the world.

അനൃശംസ്യമനുക്രോശഃ ശ്രുതം ശീലം ദമശ്ശമഃ.
രാഘവം ശോഭയന്ത്യേതേ ഷഡ്ഗുണാഃ പുരുഷോത്തമമ്৷৷2.33.12৷৷

Harmlessness, compassion, learning, good conduct, restraint of senses and self-control, all these six qualities adorn Rama, the greatest among men.

തസ്മാത്തസ്യോപഘാതേന പ്രജാഃ പരമപീഡിതാഃ.
ഔദകാനീവ സത്ത്വാനി ഗ്രീഷ്മേ സലിലസങ്ക്ഷയാത്৷৷2.33.13৷৷

Therefore, people are deeply pained to see Rama afflicted. They look like aquatic creatures in summer when the water dries up.

പീഡയാ പീഡിതം സര്വം ജഗദസ്യ ജഗത്പതേഃ.
മൂലസ്യേവോപഘാതേന വൃക്ഷഃ പുഷ്പഫലോപഗഃ৷৷2.33.14৷৷

Just as severed at the root, an entire tree along with its fruits and flowers is destroyed, similarly the whole world gets afflicted when Rama, the ruler of the world, comes to harm.

മൂലം ഹ്യേഷ മനുഷ്യാണാം ധര്മസാരോ മഹാദ്യുതിഃ.
പുഷ്പം ഫലം ച പത്രം ച ശാഖാശ്ചാസ്യേതരേ ജനാഃ৷৷2.33.15৷৷

Effulgent Rama personifies the essence of dharma. He is the root of (the tree of) humanity. The other people are connected with this tree like flowers, fruit, leaves and branches.

തേ ലക്ഷ്മണ ഇവ ക്ഷിപ്രം സപത്ന്യ സ്സഹബാന്ധവാഃ.
ഗച്ഛന്തമനുഗച്ഛാമോ യേന ഗച്ഛതി രാഘവഃ৷৷2.33.16৷৷

Let all of us without delay along with our wives and relations follow Rama, like Lakshmana, wherever he goes.

ഉദ്യാനാനി പരിത്യജ്യ ക്ഷേത്രാണി ച ഗൃഹാണി ച.
ഏകദുഃഖസുഖാ രാമമനുഗച്ഛാമ ധാര്മികമ്৷৷2.33.17৷৷

Deserting our gardens, fields and houses and experiencing the same joy and sorrow of the virtuous Rama, we shall follow him.

സമുദ്ധൃതനിധാനാനി പരിധ്വസ്താജിരാണി ച.
ഉപാത്ത ധനധാന്യാനി ഹൃതസാരാണി സര്വശഃ৷৷2.33.18৷৷

രജസാഭ്യവകീര്ണാനി പരിത്യക്താനി ദൈവതൈഃ.
മൂഷകൈഃപരിധാവദ്ഭിരുദ്ബിലൈരാവൃതാനി ച৷৷2.33.19৷৷

അപേതോദകധൂമാനി ഹീനസമ്മാര്ജനാനി ച.
പ്രണഷ്ടബലികര്മേജ്യാമന്ത്രഹോമജപാനി ച৷৷2.33.20৷৷

ദുഷ്കാലേനേവ ഭഗ്നാനി ഭിന്നഭാജനവന്തി ച.
അസ്മാത്ത്യക്താനി വേശ്മാനി കൈകേയീ പ്രതിപദ്യതാമ്৷৷2.33.21৷৷

Let Kaikeyi take possession of our deserted and dilapidated homes with ruined courtyards which seem as though struck by calamities. They are drained of wealth and foodgrains, covered with dust and abandoned by the gods. There is no water or smoke (from kitchen). They are infested with rats. They stand unswept. There foodgrains lie around rat-holes, and broken earthenwares lie scattered. There are no offerings, no sacrifices, no recitation of sacred hymns, no libations and no invocations.

വനം നഗരമേവാസ്തു യേന ഗച്ഛതി രാഘവഃ.
അസ്മാഭിശ്ച പരിത്യക്തം പുരം സമ്പദ്യതാം വനമ്৷৷2.33.22৷৷

Since the scion of the Raghu race is going to the forest, let that forest itself be our city and let the city deserted by us become the forest.

ബിലാനി ദംഷ്ട്രിണ സ്സര്വേ സാനൂനി മൃഗപക്ഷിണഃ.
ത്യജന്ത്വസ്മദ്ഭയാദ്ഭീതാ ഗജാസ്സിംഹാ വനാനി ച৷৷2.33.23৷৷

അസ്മത്ത്യക്തം പ്രപദ്യന്താം സേവ്യമാനം ത്യജന്തു ച.

Let all the fanged creatures leave their lairs, birds and animals the mountain slopes, lions and elephants, their haunts due to the fear caused by our presence and occupy the city left by us (on seeing us deserting).

തൃണമാംസ ഫലാദാനാം ദേശം വ്യാലമൃഗദ്വിജമ്৷৷2.33.24৷৷

പ്രപദ്യതാം ഹി കൈകേയീ സപുത്രാ സഹ ബാന്ധവൈഃ.
രാഘവേണ വനേ സര്വേ വയം വത്സ്യാമ നിര്വൃതാഃ৷৷2.33.25৷৷

Let Kaikeyi along with her son and her relatives acquire that country which will be inhabited by birds and animals living on grass, fruits, and flesh. Withdrawn, we shall happily live in the forest along with Rama.

ഇത്യേവം വിവിധാ വാചോ നാനാജനസമീരിതാഃ.
ശുശ്രാവ രാമഃ ശ്രുത്വാ ച ന വിചക്രേസ്യ മാനസമ്৷৷2.33.26৷৷

Such were the various words uttered by the people. Even after hearing them his (Rama's) mind remained unmoved (from his resolve).

സ തു വേശ്മ പിതുര്ദൂരാത്കൈലാസശിഖരപ്രഭമ്.
അഭിചക്രാമ ധര്മാത്മാ മത്തമാതങ്ഗവിക്രമഃ৷৷2.33.27৷৷

Dutiful Rama, endowed with the prowess of an intoxicated elephant, approached the residence of his father that resembled from a distance the peak of mount Kailasa in splendour.

വിനീതവീരപുരുഷം പ്രവിശ്യ തു നൃപാലയമ്.
ദദര്ശാവസ്ഥിതം ദീനം സുമന്ത്രമവിദൂരതഃ৷৷2.33.28৷৷

Rama entered the royal palace guarded by well-trained warriors and not from very far saw Sumantra who stood a picture of dejection.

പ്രതീക്ഷമാണോപി ജനം തദാര്ത-
മനാര്തരൂപഃ പ്രഹസന്നിവാഥ.
ജഗാമ രാമഃ പിതരം ദിദൃക്ഷുഃ
പിതുര്നിദേശം വിധിവച്ചികീര്ഷുഃ৷৷2.33.29৷৷

Even after observing the people in grief, Rama did not reveal his sorrowful feelings. Bound by duty he went in as if with a smile to see his father.

തത്പൂര്വമൈക്ഷ്വാകസുതോ മഹാത്മാ
രാമോ ഗമിഷ്യന്വനമാര്തരൂപമ്.
വ്യതിഷ്ഠത പ്രേക്ഷ്യ തദാ സുമന്ത്രം
പിതുര്മഹാത്മാ പ്രതിഹാരണാര്ഥമ്৷৷2.33.30৷৷

Seeing Sumantra stricken with grief for the first time the magnanimous Rama, scion of the Ikshvaku dynasty, on the way to the forest waited there for his father to be informed of his arrival.

പിതുര്നിദേശേന തു ധര്മവത്സലഃ
വനപ്രവേശേ കൃതബുദ്ധിനിശ്ചയഃ.
സ രാഘവഃ പ്രേക്ഷ്യ സുമന്ത്രമബ്രവീ-
ന്നിവേദയസ്വാഗമനം നൃപായ മേ৷৷2.33.31৷৷

Rama, lover of righteousness, determined to go to the forest in obedience to his
father's command said to Sumantra, Inform the king of my arrival.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ ത്രയസ്ത്രിംശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the thirtythird sarga in Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.