Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 24. Kausalya insists on Rama to take her along with him to the forest.

 

[Kausalya insists on Rama to take her along with him to the forest --Rama tells her that service to one's husband is the supreme virtue--Kauslaya allows Rama to proceed.]

तं समीक्ष्य त्ववहितं पितुर्निर्देश पालने।
कौशल्या बाष्पसंरुद्धा वचो धर्मिष्ठमब्रवीत्।।2.24.1।।

अदृष्टदुःखो धर्मात्मा सर्वभूतप्रियंवदः।
मयि जातो दशरथात्कथमुञ्छेन वर्तयेत्।।2.24.2।।

यस्य भृत्याश्च दासाश्च मृष्टान्यन्नानि भुञ्जते।
कथं स भोक्ष्यतेऽनाथो वने मूलफलान्ययम्।।2.24.3।।

कः एतच्छ्रद्दधेच्छ्रुत्वा कस्य वा न भवेद्भयम्।
गुणवान्दयितो राज्ञा राघवो यद्विवास्यते।।2.24.4।।

नूनं तु बलवान् लोके कृतान्तस्सर्वमादिशन्।
लोके रामाभिरामस्त्वं वनं यत्र गमिष्यसि।।2.24.5।।

अयं तु मामात्मभव स्तवादर्शनमारुतः।
विलापदुःखसमिधो रुदिताश्रुहुताहुतिः।।2.24.6।।

चिन्ताबाष्पमहाधूमस्तवागमनचित्तजः।
कर्शयित्वा भृशं पुत्र निश्वासायाससम्भवः।।2.24.7।।

त्वया विहीनामिह मां शोकाग्निरतुलो महान्।
प्रधक्ष्यति यथा कक्षं चित्रभानुर्हिमात्यये।।2.24.8।।

कथं हि धेनु स्स्वं वत्सं गच्छन्तं नानुगच्छति।
अहं त्वाऽनुगमिष्यामि यत्र पुत्र गमिष्यसि।।2.24.9.।।

तथा निगदितं मात्रा तद्वाक्यं पुरुषर्षभः।
श्रुत्वा रामोऽब्रवीद्वाक्यं मातरं भृशदुःखिताम्।।2.24.10।।

कैकेय्या वञ्चितो राजा मयि चारण्यमाश्रिते।
भवत्या च परित्यक्तो न नूनं वर्तयिष्यति।।2.24.11।।

भर्तुः किल परित्यागो नृशंसः केवलं स्त्रियाः।
स भवत्या न कर्तव्यो मनसाऽपि विगर्हितः।।2.24.12।।

यावज्जीवति काकुत्स्थः पिता मे जगतीपतिः।
शुश्रूषा क्रियतां तावत्सहि धर्मस्सनातनः।।2.24.13।।

एवमुक्ता तु रामेण कौशल्या शुभदर्शना।
तथेत्युवाच सुप्रीता राममक्लिष्टकारिणम्।।2.24.14।।

एवमुक्तस्तु वचनं रामो धर्मभृतां वरः।
भूयस्तामब्रवीद्वाक्यं मातरं भृशदुःखिताम्।।2.24.15।।

मया चैव भवत्या च कर्तव्यं वचनं पितुः।
राजा भर्ता गुरु श्श्रेष्ठस्सर्वेषामीश्वरः प्रभुः।।2.24.16।।

इमानि तु महारण्ये विहृत्य नव पञ्च च।
वर्षाणि परमप्रीतः स्थास्यामि वचने तव।।2.24.17।।

एवमुक्ता प्रियं पुत्रं बाष्पपूर्णानना तदा।
उवाच परमार्ता तु कौशल्या पुत्रवत्सला।।2.24.18।।

आसां राम सपत्नीनां वस्तुं मध्ये न मे क्षमम्।
नय मामपि काकुत्स्थ वनं वन्यां मृगीं यथा।।2.24.19।।

यदि ते गमने बुद्धिः कृता पितुरपेक्षया।

तां तथा रुदतीं रामो रुदन्वचनमब्रवीत्।।2.24.20।।
जीवन्त्या हि स्त्रिया भर्ता दैवतं प्रभुरेव च

भवत्या मम चैवाद्य राजा प्रभवति प्रभुः।
न ह्यनाथा वयं राज्ञा लोकनाथेन धीमता।।2.24.21।।

भरतश्चापि धर्मात्मा सर्वभूतप्रियंवदः।
भवतीमनुवर्तेत स हि धर्मरतस्सदा।।2.24.22।।

यथा मयि तु निष्क्रान्ते पुत्रशोकेन पार्थिवः।
श्रमं नावाप्नुयात्किञ्चिदप्रमत्ता तथा कुरु।।2.24.23।।

दारुणश्चाप्ययं शोको यथैनं न विनाशयेत्।
राज्ञो वृद्धस्य सततं हितं चर समाहिता।।2.24.24।।

व्रतोपवासनिरता या नारी परमोत्तमा।
भर्तारं नानुवर्तेत सा तु पापगतिर्भवेत्।।2.24.25।।

भर्तु श्शुश्रूषया नारी लभते स्वर्गमुत्तमम्।
अपि या निर्नमस्कारा निवृत्ता देवपूजनात्।।2.24.26।।

शुश्रूषामेव कुर्वीत भर्तुः प्रियहिते रता।
एष धर्मः पुरा दृष्टो लोके वेदे श्रुतः स्मृतः।।2.24.27।।

अग्निकार्येषु च सदा सुमनोभिश्च देवताः।
पूज्यास्ते मत्कृते देवि बाह्मणाश्चैव सुव्रताः।।2.24.28।।

एवं कालं प्रतीक्षस्व ममागमनकाङ्क्षिणी।
नियता नियताहारा भर्तृशुश्रूषणे रता।।2.24.29।।

प्राप्स्यसे परमं कामं मयि प्रत्यागते सति।
यदि धर्मभृतां श्रेष्ठो धारयिष्यति जीवितम्।।2.24.30।।

एवमुक्ता तु रामेण बाष्पपर्याकुलेक्षणा।
कौशल्या पुत्रशोकार्ता रामं वचनमब्रवीत्।।2.24.31।।

गमने सुकृतां बुद्धिं न ते शक्नोमि पुत्रक।
विनिवर्तयितुं वीर नूनं कालो दुरत्ययः।।2.24.32।।

गच्छ पुत्र त्वमेकाग्रो भद्रं तेऽस्तु सदा विभुः।
पुनस्त्वयि निवृत्ते तु भविष्यामि गतव्यथा।।2.24.33।।

प्रत्यागते महाभागे कृतार्थे चरितव्रते।
पितुरानृण्यतां प्राप्ते त्वयि लप्स्ये परं सुखम्।।2.24.34।।

कृतान्तस्य गतिः पुत्र दुर्विभाव्या सदा भुवि।
यस्त्वां सञ्चोदयति मे वच आच्छिद्य राघव।।2.24.35।।

गच्छेदानीं महाबाहो क्षेमेण पुनरागतः।
नन्दयिष्यसि मां पुत्र साम्ना वाक्येन चारुणा।।2.24.36।।

अपीदानीं स कालस्स्याद्वनात्प्रत्यागतं पुनः।
यत्त्वां पुत्रक पश्येयं जटावल्कलधारिणम्।।2.24.37।।

तथा हि रामं वनवासनिश्चितं
समीक्ष्य देवी परमेण चेतसा।
उवाच रामं शुभलक्षणं वचो
बभूव च स्वस्त्ययनाभिकाङ्क्षिणी।।2.24.38।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे चतुर्विंशस्सर्गः।।

[Kausalya insists on Rama to take her along with him to the forest --Rama tells her that service to one's husband is the supreme virtue--Kauslaya allows Rama to proceed.]

തം സമീക്ഷ്യ ത്വവഹിതം പിതുര്നിര്ദേശ പാലനേ.
കൌശല്യാ ബാഷ്പസംരുദ്ധാ വചോ ധര്മിഷ്ഠമബ്രവീത്৷৷2.24.1৷৷

Having perceived that Rama was determined to carry out his father's command, Kausalya with her throat choked with tears said these words of piety:

അദൃഷ്ടദുഃഖോ ധര്മാത്മാ സര്വഭൂതപ്രിയംവദഃ.
മയി ജാതോ ദശരഥാത്കഥമുഞ്ഛേന വര്തയേത്৷৷2.24.2৷৷

How will this righteous Rama, born to me through Dasaratha, who speaks pleasantly to all, and who has not experienced any sorrow before live on the grains gleaned?

യസ്യ ഭൃത്യാശ്ച ദാസാശ്ച മൃഷ്ടാന്യന്നാനി ഭുഞ്ജതേ.
കഥം സ ഭോക്ഷ്യതേനാഥോ വനേ മൂലഫലാന്യയമ്৷৷2.24.3৷৷

How will Rama live on roots and fruits in the forest hereafter when his servants and attendants enjoy delicious food (here)?

കഃ ഏതച്ഛ്രദ്ദധേച്ഛ്രുത്വാ കസ്യ വാ ന ഭവേദ്ഭയമ്.
ഗുണവാന്ദയിതോ രാജ്ഞാ രാഘവോ യദ്വിവാസ്യതേ৷৷2.24.4৷৷

Who will believe that the virtuous and affectionate scion of the Raghus is exiled this way by the king? Who will not tremble in fear to hear this?

നൂനം തു ബലവാന് ലോകേ കൃതാന്തസ്സര്വമാദിശന്.
ലോകേ രാമാഭിരാമസ്ത്വം വനം യത്ര ഗമിഷ്യസി৷৷2.24.5৷৷

O Rama! if you, being the delight of the world, are (ordered) to go to the forest, it
has to be said certainly that destiny which rules everything is all-powerful.

അയം തു മാമാത്മഭവ സ്തവാദര്ശനമാരുതഃ.
വിലാപദുഃഖസമിധോ രുദിതാശ്രുഹുതാഹുതിഃ৷৷2.24.6৷৷

ചിന്താബാഷ്പമഹാധൂമസ്തവാഗമനചിത്തജഃ.
കര്ശയിത്വാ ഭൃശം പുത്ര! നിശ്വാസായാസസമ്ഭവഃ৷৷2.24.7৷৷

ത്വയാ വിഹീനാമിഹ മാം ശോകാഗ്നിരതുലോ മഹാന്.
പ്രധക്ഷ്യതി യഥാ കക്ഷം ചിത്രഭാനുര്ഹിമാത്യയേ৷৷2.24.8৷৷

After your departure, O son, an incomparably huge fire of grief with sighs of exhaustion will burst from my body, fanned by the wind of your absence and fuelled by lamentation and affliction. My wailing tears will be the oblations. My anxiety will be the great smoke rising vapour. This fire of grief will leave me very much emaciated and burn me like fire burns a forest of dead trees or a bunch of dry grass in summer.

കഥം ഹി ധേനു സ്സ്വം വത്സം ഗച്ഛന്തം നാനുഗച്ഛതി.
അഹം ത്വാനുഗമിഷ്യാമി യത്ര പുത്ര! ഗമിഷ്യസി৷৷2.24.9৷৷.

I shall follow you wherever you go, my son, like a cow following its calf. How is it possible for a cow not to follow its wandering calf?

തഥാ നിഗദിതം മാത്രാ തദ്വാക്യം പുരുഷര്ഷഭഃ.
ശ്രുത്വാ രാമോബ്രവീദ്വാക്യം മാതരം ഭൃശദുഃഖിതാമ്৷৷2.24.10৷৷

At these words of his mother who was deeply afflicted Rama, best among men replied:

കൈകേയ്യാ വഞ്ചിതോ രാജാ മയി ചാരണ്യമാശ്രിതേ.
ഭവത്യാ ച പരിത്യക്തോ ന നൂനം വര്തയിഷ്യതി৷৷2.24.11৷৷

The king was deceived by Kaikeyi. If you also desert him after I have gone to the forest, surely he will not live.

ഭര്തുഃ കില പരിത്യാഗോ നൃശംസഃ കേവലം സ്ത്രിയാഃ.
സ ഭവത്യാ ന കര്തവ്യോ മനസാപി വിഗര്ഹിതഃ৷৷2.24.12৷৷

For a woman, to desert her husband is a cruel act. You must not do that which is contemptible even to think.

യാവജ്ജീവതി കാകുത്സ്ഥഃ പിതാ മേ ജഗതീപതിഃ.
ശുശ്രൂഷാ ക്രിയതാം താവത്സഹി ധര്മസ്സനാതനഃ৷৷2.24.13৷৷

As long as the king, my father, the lord of the earth, a descendant of Kakutshta lives, you shall serve him. This is eternal virtue (in a woman).

ഏവമുക്താ തു രാമേണ കൌശല്യാ ശുഭദര്ശനാ.
തഥേത്യുവാച സുപ്രീതാ രാമമക്ലിഷ്ടകാരിണമ്৷৷2.24.14৷৷

At these words of Rama, unshakable in action, auspicious-looking Kausalya, exceedingly pleased said 'Be it so'.

ഏവമുക്തസ്തു വചനം രാമോ ധര്മഭൃതാം വരഃ.
ഭൂയസ്താമബ്രവീദ്വാക്യം മാതരം ഭൃശദുഃഖിതാമ്৷৷2.24.15৷৷

Thus addressed, Rama, the foremost among upholders of righteousness, said to his mother who was in deep grief:

മയാ ചൈവ ഭവത്യാ ച കര്തവ്യം വചനം പിതുഃ.
രാജാ ഭര്താ ഗുരു ശ്ശ്രേഷ്ഠസ്സര്വേഷാമീശ്വരഃ പ്രഭുഃ৷৷2.24.16৷৷

You and I should obey father's words. He is the king, supporter, preceptor, the best (among men) and lord and master of all of us.

ഇമാനി തു മഹാരണ്യേ വിഹൃത്യ നവ പഞ്ച ച.
വര്ഷാണി പരമപ്രീതഃ സ്ഥാസ്യാമി വചനേ തവ৷৷2.24.17৷৷

Roaming the wild forest for fourteen years I shall abide by your words with supreme pleasure.

ഏവമുക്താ പ്രിയം പുത്രം ബാഷ്പപൂര്ണാനനാ തദാ.
ഉവാച പരമാര്താ തു കൌശല്യാ പുത്രവത്സലാ৷৷2.24.18৷৷

Thus addressed by Rama, the affectionate Kausalya, deeply distressed, her eyes filled with tears, said to her beloved son:

ആസാം രാമ! സപത്നീനാം വസ്തും മധ്യേ ന മേ ക്ഷമമ്.
നയ മാമപി കാകുത്സ്ഥ! വനം വന്യാം മൃഗീം യഥാ৷৷2.24.19৷৷

യദി തേ ഗമനേ ബുദ്ധിഃ കൃതാ പിതുരപേക്ഷയാ.

O Rama, I am not able to live in the midst of these co-wives. O descendant of Kakutstha, if you have resolved to go to the forest as per the wishes of your father take me-a wild deer-along with you into the forest.

താം തഥാ രുദതീം രാമോ രുദന്വചനമബ്രവീത്৷৷2.24.20৷৷
ജീവന്ത്യാ ഹി സ്ത്രിയാ ഭര്താ ദൈവതം പ്രഭുരേവ ച

Adding his tears to his mother's who was wailing Rama said As long as a woman lives, her husband is her god and also her lord (master).

ഭവത്യാ മമ ചൈവാദ്യ രാജാ പ്രഭവതി പ്രഭുഃ.
ന ഹ്യനാഥാ വയം രാജ്ഞാ ലോകനാഥേന ധീമതാ৷৷2.24.21৷৷

The powerful king has authority over you as well as over me. As long as he is the sagacious lord of the entire world, how can we be without a master?

ഭരതശ്ചാപി ധര്മാത്മാ സര്വഭൂതപ്രിയംവദഃ.
ഭവതീമനുവര്തേത സ ഹി ധര്മരതസ്സദാ৷৷2.24.22৷৷

Bharata, who is virtuous and speaks pleasantly to all beings and who is always
attached to righteousness will surely remain obedient to you.

യഥാ മയി തു നിഷ്ക്രാന്തേ പുത്രശോകേന പാര്ഥിവഃ.
ശ്രമം നാവാപ്നുയാത്കിഞ്ചിദപ്രമത്താ തഥാ കുരു৷৷2.24.23৷৷

After my departure, you must see that the king is not overpowered by grief for his son and struggles as little as possible.

ദാരുണശ്ചാപ്യയം ശോകോ യഥൈനം ന വിനാശയേത്.
രാജ്ഞോ വൃദ്ധസ്യ സതതം ഹിതം ചര സമാഹിതാ৷৷2.24.24৷৷

See that the old king does not succumb to this terrible grief. Serve him with a composed mind.

വ്രതോപവാസനിരതാ യാ നാരീ പരമോത്തമാ.
ഭര്താരം നാനുവര്തേത സാ തു പാപഗതിര്ഭവേത്৷৷2.24.25৷৷

A woman may be highly pious engaged in vows and fastings, but if she does not follow her husband, she will be condemned to hell.

ഭര്തു ശ്ശുശ്രൂഷയാ നാരീ ലഭതേ സ്വര്ഗമുത്തമമ്.
അപി യാ നിര്നമസ്കാരാ നിവൃത്താ ദേവപൂജനാത്৷৷2.24.26৷৷

A woman who serves her husband will attain the highest heaven even if she pays no homage to gods and abstains from worshipping them.

ശുശ്രൂഷാമേവ കുര്വീത ഭര്തുഃ പ്രിയഹിതേ രതാ.
ഏഷ ധര്മഃ പുരാ ദൃഷ്ടോ ലോകേ വേദേ ശ്രുതഃ സ്മൃതഃ৷৷2.24.27৷৷

A wife who serves her husband and who is engaged in doing good to him is righteous. This dharma exists in this world since ancient times, declared in the Vedas and the smritis.

അഗ്നികാര്യേഷു ച സദാ സുമനോഭിശ്ച ദേവതാഃ.
പൂജ്യാസ്തേ മത്കൃതേ ദേവി! ബാഹ്മണാശ്ചൈവ സുവ്രതാഃ৷৷2.24.28৷৷

For my sake, O devi! worship the fire-god with offerings of oblations and flowers, and brahmins who are true to religious vows.

ഏവം കാലം പ്രതീക്ഷസ്വ മമാഗമനകാങ്ക്ഷിണീ.
നിയതാ നിയതാഹാരാ ഭര്തൃശുശ്രൂഷണേ രതാ৷৷2.24.29৷৷

Looking forward to my return, spend your time this way with moderate intake, a mind under control and a life devoted to the service of your husband.

പ്രാപ്സ്യസേ പരമം കാമം മയി പ്രത്യാഗതേ സതി.
യദി ധര്മഭൃതാം ശ്രേഷ്ഠോ ധാരയിഷ്യതി ജീവിതമ്৷৷2.24.30৷৷

If my father, who is the best among the upholders of righteousness, survives till I come back, you will have your highest desires fulfilled.

ഏവമുക്താ തു രാമേണ ബാഷ്പപര്യാകുലേക്ഷണാ.
കൌശല്യാ പുത്രശോകാര്താ രാമം വചനമബ്രവീത്৷৷2.24.31৷৷

To these words of Rama, Kausalya, distressed with grief for her son, replied with her eyes filled with tears:

ഗമനേ സുകൃതാം ബുദ്ധിം ന തേ ശക്നോമി പുത്രക.
വിനിവര്തയിതും വീര! നൂനം കാലോ ദുരത്യയഃ৷৷2.24.32৷৷

I am unable to dissuade you, O my brave son, from your firm resolve to go to the forest. It is surely difficult (for me) to bide time.

ഗച്ഛ പുത്ര! ത്വമേകാഗ്രോ ഭദ്രം തേസ്തു സദാ വിഭുഃ.
പുനസ്ത്വയി നിവൃത്തേ തു ഭവിഷ്യാമി ഗതവ്യഥാ৷৷2.24.33৷৷

Go with a steadfast mind, O my son! May god be gracious. Only with your return, I shall be relieved of my suffering.

പ്രത്യാഗതേ മഹാഭാഗേ കൃതാര്ഥേ ചരിതവ്രതേ.
പിതുരാനൃണ്യതാം പ്രാപ്തേ ത്വയി ലപ്സ്യേ പരം സുഖമ്৷৷2.24.34৷৷

O reverend one!, when you come back after having accomplished your purpose, performed your vows and acquitted yourself of the debt you owe your father, I shall attain supreme happiness.

കൃതാന്തസ്യ ഗതിഃ പുത്ര ദുര്വിഭാവ്യാ സദാ ഭുവി.
യസ്ത്വാം സഞ്ചോദയതി മേ വച ആച്ഛിദ്യ രാഘവ!৷৷2.24.35৷৷

O Rama! inconceivable is the course of destiny which is inciting you to go to the forest disregarding my words.

ഗച്ഛേദാനീം മഹാബാഹോ ക്ഷേമേണ പുനരാഗതഃ.
നന്ദയിഷ്യസി മാം പുത്ര സാമ്നാ വാക്യേന ചാരുണാ৷৷2.24.36৷৷

Go now, O my mighty-armed son! and come back safe. And on your return, delight me with your sweet, gentle utterances.

അപീദാനീം സ കാലസ്സ്യാദ്വനാത്പ്രത്യാഗതം പുനഃ.
യത്ത്വാം പുത്രക! പശ്യേയം ജടാവല്കലധാരിണമ്৷৷2.24.37৷৷

O my dear child, how pleasing would it be, if today were to be the day of your return
from the forest when I can see you wearing matted hair and robes of bark!

തഥാ ഹി രാമം വനവാസനിശ്ചിതം
സമീക്ഷ്യ ദേവീ പരമേണ ചേതസാ.
ഉവാച രാമം ശുഭലക്ഷണം വചോ
ബഭൂവ ച സ്വസ്ത്യയനാഭികാങ്ക്ഷിണീ৷৷2.24.38৷৷

Seeing Rama full of auspicious qualities resolved to go to the forest and having spoken to him with the fullness of her heart, Devi Kausalya now braced herself up to perform ceremonies in the interest of Rama's well-being.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ ചതുര്വിംശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the twentyfourth sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.