Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 23. Lakshmana speaks of his valour-- condemns destiny as feeble and powerless.

 

[Lakshmana speaks of his valour-- condemns destiny as feeble and powerless-- urges Rama to get consecrated-- Rama resolves to obey his father's command.]

इति ब्रुवति रामे तु लक्ष्मणोऽधश्शिरा मुहुः।
श्रृत्वा मध्यं जगामेव मनसा दुःखहर्षयोः।।2.23.1।।

तदा तु बध्द्वा भ्रुकुटीं भ्रुवोर्मध्ये नरर्षभः।
निशश्वास महासर्पो बिलस्थ इव रोषितः।।2.23.2।।

तस्य दुष्प्रतिवीक्षं तद्भ्रुकुटीसहितं तदा।
बभौ क्रुद्धस्य सिंहस्य मुखस्य सदृशं मुखम्।।2.23.3।।

अग्रहस्तं विधुन्वंस्तु हस्ती हस्तमिवात्मनः।
तिर्यगूर्ध्वं शरीरे च पातयित्वा शिरोधराम्।।2.23.4।।

अग्राक्ष्णा वीक्षमाणस्तु तिर्यग्भ्रातरमब्रवीत्।

अस्थाने सम्भ्रमो यस्य जातो वै सुमहानयम्।।2.23.5।।
धर्मदोष प्रसङ्गेन लोकस्यानतिशङ्कया।

कथंह्येतदसम्भ्रान्तस्त्वद्विधो वक्तुमर्हति।।2.23.6।।
यथा दैवमशौडीरं शौण्डीर क्षत्रियर्षभ

किन्नाम कृपणं दैवमशक्तमभिशंससि।।2.23.7।।
पापयोस्ते कथं नाम तयोश्शङ्का न विद्यते।

सन्ति धर्मोपधा श्लक्ष्णाः धर्मात्मन्किं न बुध्यसे।।2.23.8।।
तयोस्सुचरितं स्वार्थं शाठ्यात्परिजिहीर्षतोः।

यदि नैवं व्यवसितं स्याद्धि प्रागेव राघव।।2.23.9।।
तयोः प्रागेव दत्तश्च स्याद्वरः प्रकृतश्च सः।

लोकविद्विष्टमारब्धं त्वदन्यस्याभिषेचनम्।
नोत्सहे सहितुं वीर तत्र मे क्षन्तुमर्हसि।।2.23.10।।

येनेय मागता द्वैधं तव बुद्धिर्महामते।
स हि धर्मो मम द्वेष्यः प्रसङ्गाद्यस्य मुह्यसि।।2.23.11।।

कथं त्वं कर्मणा शक्तः कैकेयीवशवर्तिनः।
करिष्यसि पितुर्वाक्यमधर्मिष्ठं विगर्हितम्।।2.23.12।।

यद्ययं किल्बिषाद्भेदः कृतोऽप्येवं न गृह्यते।
जायते तत्र मे दुःखं धर्मसङ्गश्च गर्हितः।।2.23.13।।

मनसाऽपि कथं कामं कुर्यास्त्वं कामवृत्तयोः।
तयोस्त्वहितयोर्नित्यं शत्र्वोः पित्रभिधानयोः।।2.23.14।।

यद्यपि प्रतिपत्तिस्ते दैवी चापि तयोर्मतम्।
तथाप्युपेक्षणीयं ते न मे तदपि रोचते।।2.23.15।।

विक्लबो वीर्यहीनो यस्स दैवमनुवर्तते।
वीरास्सम्भावितात्मानो न दैवं पर्युपासते।।2.23.16।।

दैवं पुरुषकारेण यः समर्थः प्रबाधितुम्।
न दैवेन विपन्नार्थः पुरुषस्सोऽवसीदति।।2.23.17।।

द्रक्ष्यन्ति त्वद्य दैवस्य पौरुषं पुरुषस्य च।
दैवमानुषयोरद्य व्यक्ता व्यक्तिर्भविष्यति।।2.23.18।।

अद्य मत्पौरुषहतं दैवं द्रक्ष्यन्ति वै जनाः।
यद्दैवादाहतं तेऽद्य दृष्टं राज्याभिषेचनम्।।2.23.19।।

अत्यङ्कुशमिवोद्दामं गजं मदबलोद्धतम्।
प्रधावितमहं दैवं पौरुषेण निवर्तये।।2.23.20।।

लोकपालास्समस्ता स्ते नाद्य रामाभिषेचनम्।
न च कृत्स्नास्त्रयो लोका विहन्युः किं पुनः पिता।।2.23.21।।

यैर्निवासस्तवारण्ये मिथो राजन्समर्थितः।
अरण्ये ते निवत्स्यन्ति चतुर्दश समास्तथा।।2.23.22।।

अहं तदाशां छेत्स्यामि पितुस्तस्याश्च या तव।
अभिषेकविघातेन पुत्रराज्याय वर्तते।।2.23.23।।

मद्बलेन विरुद्धाय न स्याद्दैवबलं तथा।
प्रभविष्यति दुःखाय यथोग्रं पौरुषं मम।।2.23.24।।

ऊर्ध्वं वर्षसहस्रान्ते प्रजापाल्यमनन्तरम्।
आर्यपुत्राः करिष्यन्ति वनवासं गते त्वयि।।2.23.25।।

पूर्वं राजर्षिवृत्त्या हि वनवासो विधीयते।
प्रजा निक्षिप्य पुत्रेषु पुत्रवत्परिपालने।।2.23.26।।

स चेद्राजन्यनेकाग्रे राज्यविभ्रमशङ्कया।
नैवमिच्छसि धर्मात्मन् राज्यं राम त्वमात्मनि।।2.23.27।।

प्रतिजाने च ते वीर माऽभूवं वीरलोकभाक्।
राज्यं च तव रक्षेयमहं वेलेव सागरम्।।2.23.28।।

मङ्गलैरभिषिञ्चस्व तत्र त्वं व्यापृतो भव।
अहमेको महीपालानलं वारयितुं बलात्।।2.23.29।।

न शोभार्थाविमौ बाहू न धनुर्भूषणाय मे।
नाऽसिराबन्धनार्थाय न शरास्तम्भहेतवः।।2.23.30।।

अमित्रदमनार्थं मे सर्वमेतच्चतुष्टयम्।

न चाहं कामयेऽत्यर्थं यस्स्याच्छत्रुर्मतो मम।।2.23.31।।

असिना तीक्ष्णधारेण विद्युच्चलितवर्चसा।
प्रगृहीतेन वै शत्रुं वज्रिणं वा न कल्पये।।2.23.32।।

खड्गनिष्पेषनिष्पिष्टैर्गहना दुश्चरा च मे।
हस्त्यश्वनरहस्तोरुशिरोभिर्भविता मही।।2.23.33।।

खड्गधाराहता मेऽद्य दीप्यमाना इवाद्रयः।
पतिष्यन्ति द्विपा भूमौ मेघा इव सविद्युतः।।2.23.34।।

बद्धगोधाङ्गुलित्राणे प्रगृहीतशरासने।
कथं पुरुषमानी स्यात्पुरुषाणां मयि स्थिते।।2.23.35।।

बहुभिश्चैकमत्यस्यन्नेकेन च बहून्जनान्।
विनियोक्ष्याम्यहं बाणान्नृवाजिगजमर्मसु।।2.23.36।।

अद्य मेऽस्त्रप्रभावस्य प्रभावः प्रभविष्यति।
राज्ञश्चाप्रभुतां कर्तुं प्रभुत्वं तव च प्रभोः।।2.23.37।।

अद्य चन्दनसारस्य केयूरामोक्षणस्य च।
वसूनां च विमोक्षस्य सुहृदां पालनस्य च।।2.23.38।।

अनुरूपाविमौ बाहू राम कर्म करिष्यतः।
अभिषेचनविघ्नस्य कर्तृ़णां ते निवारणे।।2.23.39।।

ब्रवीहि कोऽद्यैव मया वियुज्यताम्
तवा सुहृत्प्राणयशस्सुहृज्जनैः।
यथा तवेयं वसुधा वशे भवे
त्तथैव मां शाधि तवास्मि किङ्करः।।2.23.40।।

विमृज्य बाष्पं परिसान्त्व्यचासकृत्
स लक्ष्मणं राघववंशवर्धनः।
उवाच पित्र्ये वचने व्यवस्थितं
निबोध मामेष हि सौम्य सत्पथः।।2.23.41।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे त्रयोविंशस्सर्गः।।

[Lakshmana speaks of his valour-- condemns destiny as feeble and powerless-- urges Rama to get consecrated-- Rama resolves to obey his father's command.]

ഇതി ബ്രുവതി രാമേ തു ലക്ഷ്മണോധശ്ശിരാ മുഹുഃ.
ശ്രൃത്വാ മധ്യം ജഗാമേവ മനസാ ദുഃഖഹര്ഷയോഃ৷৷2.23.1৷৷

While Rama was speaking thus, Lakshmana listened to him with his head down, experiencing both grief and joy.

തദാ തു ബധ്ദ്വാ ഭ്രുകുടീം ഭ്രുവോര്മധ്യേ നരര്ഷഭഃ.
നിശശ്വാസ മഹാസര്പോ ബിലസ്ഥ ഇവ രോഷിതഃ৷৷2.23.2৷৷

Lakshmana, frowning between his eye-brows, hissed like a great serpent seized with anger in its hole.

തസ്യ ദുഷ്പ്രതിവീക്ഷം തദ്ഭ്രുകുടീസഹിതം തദാ.
ബഭൌ ക്രുദ്ധസ്യ സിംഹസ്യ മുഖസ്യ സദൃശം മുഖമ്৷৷2.23.3৷৷

With his frown, his face looked frightening like the face of a lion provoked.

അഗ്രഹസ്തം വിധുന്വംസ്തു ഹസ്തീ ഹസ്തമിവാത്മനഃ.
തിര്യഗൂര്ധ്വം ശരീരേ ച പാതയിത്വാ ശിരോധരാമ്৷৷2.23.4৷৷

അഗ്രാക്ഷ്ണാ വീക്ഷമാണസ്തു തിര്യഗ്ഭ്രാതരമബ്രവീത്.

Shaking his forearm like an elephant raising its trunk, moving his neck horizontally and vertically and casting a pointed and oblique look at his brother, Lakshmana said:

അസ്ഥാനേ സമ്ഭ്രമോ യസ്യ ജാതോ വൈ സുമഹാനയമ്৷৷2.23.5৷৷

ധര്മദോഷ പ്രസങ്ഗേന ലോകസ്യാനതിശങ്കയാ.
കഥംഹ്യേതദസമ്ഭ്രാന്തസ്ത്വദ്വിധോ വക്തുമര്ഹതി৷৷2.23.6৷৷

യഥാ ദൈവമശൌഡീരം ശൌണ്ഡീര! ക്ഷത്രിയര്ഷഭ!.

O Rama, the greatest among the brave kshatriyas! you say this because of your fear that (by disobeying father's command) harm will be done to righteousness. This great haste is unwarranted for there is the least apprehension about people's verdict (in favour of exile). How do you, of all persons, speak about destiny as all-powerful in these circumstances when it is powerless?

കിന്നാമ കൃപണം ദൈവമശക്തമഭിശംസസി৷৷2.23.7৷৷
പാപയോസ്തേ കഥം നാമ തയോശ്ശങ്കാ ന വിദ്യതേ.

Why do you extol this pitiable and powerless destiny? Why don't you doubt those two vicious persons (Dasaratha and Kaikeyi)?

സന്തി ധര്മോപധാ ശ്ലക്ഷ്ണാഃ ധര്മാത്മന്കിം ന ബുധ്യസേ৷৷2.23.8৷৷
തയോസ്സുചരിതം സ്വാര്ഥം ശാഠ്യാത്പരിജിഹീര്ഷതോഃ.

Why don't you realise, O virtuous one! that there are soft means of creating hindrances in their plan without trangressing dharma. You know dharma. Why don't you understand that their acts of deception wear the guise of dharma?

യദി നൈവം വ്യവസിതം സ്യാദ്ധി പ്രാഗേവ രാഘവ!৷৷2.23.9৷৷
തയോഃ പ്രാഗേവ ദത്തശ്ച സ്യാദ്വരഃ പ്രകൃതശ്ച സഃ.

If both of them had not decided before, O Rama! the boon granted to Kaikeyi naturally would have been fulfilled long ago.

ലോകവിദ്വിഷ്ടമാരബ്ധം ത്വദന്യസ്യാഭിഷേചനമ്.
നോത്സഹേ സഹിതും വീര! തത്ര മേ ക്ഷന്തുമര്ഹസി৷৷2.23.10৷৷

The consecration of any one other than you, O valiant one! is universally detested. I do not want to tolerate (this act). You should pardon me in this matter.

യേനേയ മാഗതാ ദ്വൈധം തവ ബുദ്ധിര്മഹാമതേ!.
സ ഹി ധര്മോ മമ ദ്വേഷ്യഃ പ്രസങ്ഗാദ്യസ്യ മുഹ്യസി৷৷2.23.11৷৷

O noble minded one! I hate this righteousness which has deluded your intellect and created this dilemma about this issue.

കഥം ത്വം കര്മണാ ശക്തഃ കൈകേയീവശവര്തിനഃ.
കരിഷ്യസി പിതുര്വാക്യമധര്മിഷ്ഠം വിഗര്ഹിതമ്৷৷2.23.12৷৷

When you are able to counter (this move), why do you want to execute the unjustifiable and contemptible words of the king who is under the spell of Kaikeyi?

യദ്യയം കില്ബിഷാദ്ഭേദഃ കൃതോപ്യേവം ന ഗൃഹ്യതേ.
ജായതേ തത്ര മേ ദുഃഖം ധര്മസങ്ഗശ്ച ഗര്ഹിതഃ৷৷2.23.13৷৷

I am grieved that even though this plot has been hatched by a treacherous mind, you are not taking it in the right perspective. Censurable is adherence to virtue.

മനസാപി കഥം കാമം കുര്യാസ്ത്വം കാമവൃത്തയോഃ.
തയോസ്ത്വഹിതയോര്നിത്യം ശത്ര്വോഃ പിത്രഭിധാനയോഃ৷৷2.23.14৷৷

As both of them are steeped in passion, they never thought of your well-being. How will you fulfil the wishes of these enemies miscalled parents?

യദ്യപി പ്രതിപത്തിസ്തേ ദൈവീ ചാപി തയോര്മതമ്.
തഥാപ്യുപേക്ഷണീയം തേ ന മേ തദപി രോചതേ৷৷2.23.15৷৷

It might be your opinion that their dictate is the decree of destiny. Even then, it does not satisfy me. It (destiny) should be ignored.

വിക്ലബോ വീര്യഹീനോ യസ്സ ദൈവമനുവര്തതേ.
വീരാസ്സമ്ഭാവിതാത്മാനോ ന ദൈവം പര്യുപാസതേ৷৷2.23.16৷৷

Those who are timid and cowardly alone depend on destiny.The valiant with of
self-respect will not accept it.

ദൈവം പുരുഷകാരേണ യഃ സമര്ഥഃ പ്രബാധിതുമ്.
ന ദൈവേന വിപന്നാര്ഥഃ പുരുഷസ്സോവസീദതി৷৷2.23.17৷৷

In the case of one capable of striking destiny with human efforts it cannot defeat his objective and bring him despondency.

ദ്രക്ഷ്യന്തി ത്വദ്യ ദൈവസ്യ പൌരുഷം പുരുഷസ്യ ച.
ദൈവമാനുഷയോരദ്യ വ്യക്താ വ്യക്തിര്ഭവിഷ്യതി৷৷2.23.18৷৷

Today all will witness the power of destiny and the power of man. The difference between man and destiny will be manifested today.

അദ്യ മത്പൌരുഷഹതം ദൈവം ദ്രക്ഷ്യന്തി വൈ ജനാഃ.
യദ്ദൈവാദാഹതം തേദ്യ ദൃഷ്ടം രാജ്യാഭിഷേചനമ്৷৷2.23.19৷৷

Today people will see destiny defeated by my valour just as they saw your consecration defeated (obstructed) by destiny.

അത്യങ്കുശമിവോദ്ദാമം ഗജം മദബലോദ്ധതമ്.
പ്രധാവിതമഹം ദൈവം പൌരുഷേണ നിവര്തയേ৷৷2.23.20৷৷

ലോകപാലാസ്സമസ്താ സ്തേ നാദ്യ രാമാഭിഷേചനമ്.
ന ച കൃത്സ്നാസ്ത്രയോ ലോകാ വിഹന്യുഃ കിം പുനഃ പിതാ৷৷2.23.21৷৷

All the guardians of the quarters and all the three worlds united cannot prevent the consecration of Rama today, what to speak of our father (king Dasaratha).

യൈര്നിവാസസ്തവാരണ്യേ മിഥോ രാജന്സമര്ഥിതഃ.
അരണ്യേ തേ നിവത്സ്യന്തി ചതുര്ദശ സമാസ്തഥാ৷৷2.23.22৷৷

O king! those who, with mutual support banished you to the forest, will themselves dwell in the forest for fourteen years.

അഹം തദാശാം ഛേത്സ്യാമി പിതുസ്തസ്യാശ്ച യാ തവ.
അഭിഷേകവിഘാതേന പുത്രരാജ്യായ വര്തതേ৷৷2.23.23৷৷

Therefore, I shall frustrate the desire of father and of Kaikeyi who plans the kingdom for her son by obstructing your consecration.

മദ്ബലേന വിരുദ്ധായ ന സ്യാദ്ദൈവബലം തഥാ.
പ്രഭവിഷ്യതി ദുഃഖായ യഥോഗ്രം പൌരുഷം മമ৷৷2.23.24৷৷

Any one who opposes my terrible valour will come to grief. The power of destiny will not cause that much sorrow as my valour will.

ഊര്ധ്വം വര്ഷസഹസ്രാന്തേ പ്രജാപാല്യമനന്തരമ്.
ആര്യപുത്രാഃ കരിഷ്യന്തി വനവാസം ഗതേ ത്വയി৷৷2.23.25৷৷

When after ruling the subjects for a thousand years you withdraw into the forest (for yativrata) your sons will rule them.

പൂര്വം രാജര്ഷിവൃത്ത്യാ ഹി വനവാസോ വിധീയതേ.
പ്രജാ നിക്ഷിപ്യ പുത്രേഷു പുത്രവത്പരിപാലനേ৷৷2.23.26৷৷

Leaving their sons to look after the subjects as their own children, the rajarsis in ancient times used to retire into the forest as per practice.

സ ചേദ്രാജന്യനേകാഗ്രേ രാജ്യവിഭ്രമശങ്കയാ.
നൈവമിച്ഛസി ധര്മാത്മന് രാജ്യം രാമ! ത്വമാത്മനി৷৷2.23.27৷৷

പ്രതിജാനേ ച തേ വീര! മാഭൂവം വീരലോകഭാക്.
രാജ്യം ച തവ രക്ഷേയമഹം വേലേവ സാഗരമ്৷৷2.23.28৷৷

O righteous one, if you apprehend chaos in the kingdom for want of wholehearted support from the (feudatory) kings then, O my valiant brother, I swear to you, I will protect your kingdom like the shore protecting the ocean. Or else, I shall never attain the afterworld of heroes.

മങ്ഗലൈരഭിഷിഞ്ചസ്വ തത്ര ത്വം വ്യാപൃതോ ഭവ.
അഹമേകോ മഹീപാലാനലം വാരയിതും ബലാത്৷৷2.23.29৷৷

The consecration may be performed with these auspicious materials. I am alone capable of facing these kings with my valour.

ന ശോഭാര്ഥാവിമൌ ബാഹൂ ന ധനുര്ഭൂഷണായ മേ.
നാസിരാബന്ധനാര്ഥായ ന ശരാസ്തമ്ഭഹേതവഃ৷৷2.23.30৷৷

അമിത്രദമനാര്ഥം മേ സര്വമേതച്ചതുഷ്ടയമ്.

These my arms are not intended to enhance the beauty (of my body). This bow is not for decoration. The sword is not for the sake of strapping my waist. The arrows are not meant to be fixed to my quiver. All these four are meant for taming my enemies.

ന ചാഹം കാമയേത്യര്ഥം യസ്സ്യാച്ഛത്രുര്മതോ മമ৷৷2.23.31৷৷

അസിനാ തീക്ഷ്ണധാരേണ വിദ്യുച്ചലിതവര്ചസാ.
പ്രഗൃഹീതേന വൈ ശത്രും വജ്രിണം വാ ന കല്പയേ৷৷2.23.32৷৷

Any one who turns my enemy will not be allowed to remain alive. Holding my sharp-edged sword, lustrous as a flash of lightning, I shall exterminate my enemy even if it were Indra, the bearer of thunder.

ഖഡ്ഗനിഷ്പേഷനിഷ്പിഷ്ടൈര്ഗഹനാ ദുശ്ചരാ ച മേ.
ഹസ്ത്യശ്വനരഹസ്തോരുശിരോഭിര്ഭവിതാ മഹീ৷৷2.23.33৷৷

This entire earth will become impenetrable and impassable, scattered with the trunks, thighs and heads of elephants, horses and warriors hacked off with my sword.

ഖഡ്ഗധാരാഹതാ മേദ്യ ദീപ്യമാനാ ഇവാദ്രയഃ.
പതിഷ്യന്തി ദ്വിപാ ഭൂമൌ മേഘാ ഇവ സവിദ്യുതഃ৷৷2.23.34৷৷

The elephants, struck by the blows of my sword, will fall on earth like mountains engulfed in flames and like clouds with lightning.

ബദ്ധഗോധാങ്ഗുലിത്രാണേ പ്രഗൃഹീതശരാസനേ.
കഥം പുരുഷമാനീ സ്യാത്പുരുഷാണാം മയി സ്ഥിതേ৷৷2.23.35৷৷

When I stand before men (enemies) wearing godha and finger-protector, holding the bow ready, who amongst men will boast of his manliness?

ബഹുഭിശ്ചൈകമത്യസ്യന്നേകേന ച ബഹൂന്ജനാന്.
വിനിയോക്ഷ്യാമ്യഹം ബാണാന്നൃവാജിഗജമര്മസു৷৷2.23.36৷৷

Striking each of my foes with many arrows and many with one arrow, I shall aim them at the vitals of men, horses and elephants.

അദ്യ മേസ്ത്രപ്രഭാവസ്യ പ്രഭാവഃ പ്രഭവിഷ്യതി.
രാജ്ഞശ്ചാപ്രഭുതാം കര്തും പ്രഭുത്വം തവ ച പ്രഭോഃ৷৷2.23.37৷৷

O Lord! today you shall see the power of my glorious weapons in depriving the king (Dasaratha) of his authority and establishing your supremacy over the kingdom.

അദ്യ ചന്ദനസാരസ്യ കേയൂരാമോക്ഷണസ്യ ച.
വസൂനാം ച വിമോക്ഷസ്യ സുഹൃദാം പാലനസ്യ ച৷৷2.23.38৷৷

അനുരൂപാവിമൌ ബാഹൂ രാമ! കര്മ കരിഷ്യതഃ.
അഭിഷേചനവിഘ്നസ്യ കര്തൃാം തേ നിവാരണേ৷৷2.23.39৷৷

These arms, O Rama! which are fit for sandalwood cream, for wearing armlets, for distributing wealth and for protecting friends, will perform the worthy act of subduing those who are creating obstruction to your consecration.

ബ്രവീഹി കോദ്യൈവ മയാ വിയുജ്യതാമ്
തവാ സുഹൃത്പ്രാണയശസ്സുഹൃജ്ജനൈഃ.

യഥാ തവേയം വസുധാ വശേ ഭവേ
ത്തഥൈവ മാം ശാധി തവാസ്മി കിങ്കരഃ৷৷2.23.40৷৷

Tell me your enemy who should be deprived of his life, fame and friends. Command me as to how this earth shall come under your control. Now itself I shall do that. I am your servant.

വിമൃജ്യ ബാഷ്പം പരിസാന്ത്വ്യചാസകൃത്
സ ലക്ഷ്മണം രാഘവവംശവര്ധനഃ.
ഉവാച പിത്ര്യേ വചനേ വ്യവസ്ഥിതം
നിബോധ മാമേഷ ഹി സൌമ്യ! സത്പഥഃ৷৷2.23.41৷৷

Wiping the tears again and again and having consoled Lakshmana for more than once, Rama, the enhancer of the glory of the Raghu dynasty said, O handsome one! know, for sure, that I am firm in abiding by the words of our father. This is the true path (for me).

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ ത്രയോവിംശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the twentythird sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.