Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 21. Rama consoles angry Lakshmana.

 

[ Angry Lakshmana urges Rama to assume authority over the kingdom forcibly--Rama convinces Kausalya and Lakshmana to allow him to obey the command of his father.]

तथा तु विलपन्तीं तां कौसल्यां राममातरम्।
उवाच लक्ष्मणो दीनस्तत्कालसदृशं वचः।।2.21.1।।

न रोचते ममाप्येतदार्ये यद्राघवो वनम्।
त्यक्त्वा राज्यश्रियं गच्छेत् स्त्रिया वाक्यवशं गतः।।2.21.2।।

विपरीतश्च वृद्धश्च विषयैश्च प्रधर्षितः।
नृपः किमिव न ब्रूयाच्चोद्यमानस्समन्मथः।।2.21.3।।

नास्यापराधं पश्यामि नापि दोषं तथाविधम्।
येन निर्वास्यते राष्ट्राद्वनवासाय राघवः।।2.21.4।।

न तं पश्याम्यहं लोके परोक्षमपि यो नरः।
स्वमित्रोऽपि निरस्तोऽपि योऽस्य दोषमुदाहरेत्।।2.21.5।।

देवकल्पमृजुं दान्तं रिपूणामपि वत्सलम्।
अवेक्षमाणः को धर्मं त्यजेत्पुत्रमकारणात्।।2.21.6।।

तदिदं वचनं राज्ञःपुनर्बाल्यमुपेयुषः।
पुत्रः को हृदये कुर्याद्राजवृत्तमनुस्मरन्।।2.21.7।।

यावदेव न जानाति कश्चिदर्थमिमं नरः।
तावदेव मया सार्धमात्मस्थं कुरु शासनम्।।2.21.8।।

मया पार्श्वे सधनुषा तव गुप्तस्य राघव।
क स्समर्थोऽधिकं कर्तुं कृतान्तस्येव तिष्ठतः।।2.21.9।।

निर्मनुष्यामिमां कृत्स्नामयोध्यां मनुजर्षभ।
करिष्यामि शरैस्तीक्ष्णैर्यदि स्थास्यति विप्रिये।।2.21.10।।

भरतस्याथ पक्ष्यो वा यो वाऽस्य हितमिच्छति।
सर्वानेतान्वधिष्यामि मृदुर्हि परिभूयते।।2.21.11।।

प्रोत्साहितोऽयं कैकेय्या स दुष्टो यदि नः पिता।
अमित्रभूतो निस्सङ्गं वध्यतां बध्यतामपि।।2.21.12।।

गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः।
उत्पथं प्रतिपन्नस्य कार्यं भवति शासनम्।।2.21.13।।

बलमेष किमाश्रित्य हेतुं वापुरुषर्षभ।
दातुमिच्छति कैकेय्यै राज्यं स्थितमिदं तव।।2.21.14।।

त्वया चैव मया चैव कृत्वा वैरमनुत्तमम्।
काऽस्य शक्तिश्श्रियं दातुं भरतायारिशासन।।2.21.15।।

अनुरक्तोऽस्मि भावेन भ्रातरं देवि तत्त्वतः।
सत्येन धनुषा चैव दत्तेनेष्टेन ते शपे।।2.21.16।।

दीप्तमग्निमरण्यं वा यदि रामः प्रवेक्ष्यति।
प्रविष्टं तत्र मां देवि त्वं पूर्वमवधारय।।2.21.17।।

हरामि वीर्याद्दुःखं ते तम स्सूर्य इवोदितः।

देवी पश्यतु मे वीर्यं राघवश्चैव पश्यतु।।2.21.18।।

एतत्तु वचनं श्रुत्वा लक्ष्मणस्य महात्मनः।
उवाच रामं कौशल्या रुदन्ती शोकलालसा।।2.21.19।।

भ्रातुस्ते वदतः पुत्र लक्ष्मणस्य श्रुतं त्वया।
यदत्रानन्तरं कार्यं कुरुष्व यदि रोचते।।2.21.20।।

न चाधर्म्यं वच श्रुत्वा सपत्न्या मम भाषितम्।
विहाय शोकसन्तप्तां गन्तुमर्हसि मामितः।।2.21.21।।

धर्मज्ञ यदि धर्मिष्ठो धर्मं चरितुमिच्छसि।
शुश्रूष मामिहस्थस्त्वं चर धर्ममनुत्तमम्।।2.21.22।।

शुश्रूषुर्जननीं पुत्र स्वगृहे नियतो वसन्।
परेण तपसा युक्तः काश्यपस्त्रिदिवं गतः।।2.21.23।।

यथैव राजा पूज्यस्ते गौरवेण तथाऽस्म्यहम्।
त्वां नाहमनुजानामि न गन्तव्यमितो वनम्।।2.21.24।।

त्वद्वियोगान्न मे कार्यं जीवितेन सुखेन वा।
त्वया सह मम श्रेयस्तृणानामपि भक्षणम्।।2.21.25।।

यदि त्वं यास्यसि वनं त्यक्त्वा मां शोकलालसाम्।
अहं प्रायमिहासिष्ये न हि शक्ष्यामि जीवितुम्।।2.21.26।।

ततस्त्वं प्राप्स्यसे पुत्र निरयं लोकविश्रुतम्।
ब्रह्महत्यामिवाधर्मात्समुद्र स्सरितां पतिः।।2.21.27।।

विलपन्तीं तथा दीनां कौसल्यां जननीं ततः।
उवाच रामो धर्मात्मा वचनं धर्मसंहितम्।।2.21.28।।

नास्ति शक्तिः पितुर्वाक्यं समतिक्रमितुं मम।
प्रसादये त्वां शिरसा गन्तुमिच्छाम्यहं वनम्।।2.21.29।।

ऋषिणा च पितुर्वाक्यं कुर्वता व्रतचारिणा।
गौर्हता जानता धर्मं कण्डुनाऽपि विपश्चिता।।2.21.30।।

अस्माकं च कुले पूर्वं सगरस्याज्ञया पितुः।
खनद्भिस्सागरैर्भूमिमवाप्तस्सुमहान्वधः।।2.21.31।।

जामद्ग्न्येन रामेण रेणुका जननी स्वयम्।
कृत्ता परशुनाऽरण्ये पितुर्वचनकारिणा।।2.21.32।।

एतैरन्यैश्च बहुभिर्देवि देवसमैः कृतम्।
पितुर्वचनमक्लीबं करिष्यामि पितुर्हितम्।।2.21.33।।

न खल्वेतन्मयैकेन क्रियते पितृशासनम्।
एतैरपि कृतं देवि ये मया तव कीर्तिताः।।2.21.34।।

नाहं धर्ममपूर्वं ते प्रतिकूलं प्रवर्तये।
पूर्वैरयमभिप्रेतो गतो मार्गोऽनुगम्यते।।2.21.35।।

तदेतत्तु मया कार्यं क्रियते भुवि नान्यथा।
पितुर्हि वचनं कुर्वन्न कश्चिन्नाम हीयते।।2.21.36।।

तामेवमुक्त्वा जननीं लक्ष्मणं पुनरब्रवीत्।
वाक्यं वाक्यविदां श्रेष्ठश्श्रेष्ठस्सर्वधनुष्मताम्।।2.21.37।।

तव लक्ष्मण जानामि मयि स्नेहमनुत्तमम्।
विक्रमं चैव सत्त्वं च तेजश्च सुदुरासदम्।।2.21.38।।

मम मातुर्महद्दुःखमतुलं शुभलक्षण।
अभिप्रायमविज्ञाय सत्यस्य च शमस्य च।।2.21.39।।

धर्मो हि परमो लोके धर्मे सत्यं प्रतिष्ठितम्।
धर्मसंश्रितमेतच्च पितुर्वचनमुत्तमम्।।2.21.40।।

संश्रुत्य च पितुर्वाक्यं मातुर्वा ब्राह्मणस्य वा।
न कर्तव्यं वृथा वीर धर्ममाश्रित्य तिष्ठता।।2.21.41।।

सोऽहं न शक्ष्यामि पितुर्नियोगमतिवर्तितुम्।
पितुर्हिवचनाद्वीर कैकेय्याऽहं प्रचोदितः।।2.21.42।।

तदेतां विसृजानार्यां क्षत्रधर्माश्रितां मतिम्।
धर्ममाश्रय मा तैक्ष्ण्यं मद्बुद्धिरनुगम्यताम्।।2.21.43।।

तमेवमुत्त्वा सौहार्दाद्भ्रातरं लक्ष्मणाग्रजः।
उवाच भूयः कौसल्यां प्राञ्जलिश्शिरसानतः।।2.21.44।।

अनुमन्यस्व मां देवि गमिष्यन्तमितो वनम्।
शापिताऽसि मम प्राणैः कुरु स्वस्त्ययनानि मे।।2.21.45।।

तीर्णप्रतिज्ञश्च वनात्पुनरेष्याम्यहं पुरीम्।
ययातिरिव राजर्षिःपुरा हित्वा पुनर्दिवम्।।2.21.46।।

शोकस्सन्धार्यतां मात र्हृदये साधु मा शुचः।
वनवासादिहैष्यामि पुनः कृत्वा पितुर्वचः।।2.21.47।।

त्वया मया च वैदेह्या लक्ष्मणेन सुमित्रया।
पितुर्नियोगे स्थातव्यमेष धर्मस्सनातनः।।2.21.48।।

अम्ब संहृत्य सम्भारान् दुःखं हृदि निगृह्य च।
वनवासकृता बुद्धिर्मम धर्म्याऽनु वर्त्यताम्।।2.21.49।।

एतद्वचस्तस्य निशम्य माता
सुधर्म्यमव्यग्रमविक्लबं च।
मृतेव संज्ञां प्रतिलभ्य देवी
समीक्ष्य रामं पुनरित्युवाच।।2.21.50।।

यथैव ते पुत्र पिता तथाऽहं
गुरु स्स्वधर्मेण सुहृत्तया च।
न त्वाऽनुजानामि न मां विहाय
सुदुःखितामर्हसि गन्तुमेवम्।।2.21.51।।

किं जीवितेनेह विना त्वया मे
लोकेन वा किं स्वधयाऽमृतेन।
श्रेयो मुहूर्तं तव सन्निधानं
ममेह कृत्स्नादपि जीवलोकात्।।2.21.52।।

नरैरिवोल्काभिरपोह्यमानो
महागजोऽध्वानमनुप्रविष्टः।
भूयः प्रजज्वाल विलापमेवं
निशम्य रामः करुणं जनन्याः।।2.21.53।।

स मातरं चैव विसंज्ञकल्पा
मार्तं च सौमित्रिमभिप्रतप्तम्।
धर्मे स्थितो धर्म्यमुवाच वाक्यं
यथा स एवार्हति तत्र वक्तुम्।।2.21.54।।

अहं हि ते लक्ष्मण नित्यमेव
जानामि भक्तिं च पराक्रमं च।
मम त्वभिप्रायमसन्निरीक्ष्य
मात्रा सहाभ्यर्दसि मां सुदुःखम्।।2.21.55।।

धर्मार्थकामाः खलु तात लोके
समीक्षिता धर्मफलोदयेषु।
ते तत्र सर्वे स्युरसंशयं मे
भार्येव वश्याऽभिमता सुपुत्रा।।2.21.56।।

यस्मिंस्तु सर्वे स्युरसन्निविष्टा
धर्मो यत स्स्यात्तदुपक्रमेत।
द्वेष्यो भवत्यर्थपरो हि लोके
कामात्मता खल्वपि न प्रशस्ता।।2.21.57।।

गुरुश्च राजा च पिता च वृद्धः
क्रोधात्प्रहर्षाद्यदि वाऽपि कामात्।
यद्व्यादिशेत्कार्यमवेक्ष्य धर्मं
कस्तन्न कुर्यादनृशंसवृत्तिः।2.21.58।।

स वै न शक्नोमि पितुः प्रतिज्ञा
मिमामकर्तुं सकलां यथावत्।
स ह्यावयोस्तात गुरुर्नियोगे
देव्याश्च भर्ता स गति स्सधर्मः।।2.21.59।।

तस्मिन्पुनर्जीवति धर्मराजे
विशेषतस्स्वे पथि वर्तमाने।
देवी मया सार्धमितोऽपगच्छेत्
कथं स्विदन्या विधवेव नारी।।2.21.60।।

सा माऽनुमन्यस्व वनं व्रजन्तं
कुरुष्व न स्स्वस्त्ययनानि देवि।
यथा समाप्ते पुनराव्रजेयं
यथा हि सत्येन पुनर्ययातिः।।2.21.61।।

यशो ह्यहं केवलराज्यकारणा
न्न पृष्ठतः कर्तुमलं महोदयम्।
अदीर्घकाले न तु देवि जीविते
वृणेऽवरामद्य महीमधर्मतः।।2.21.62।।

प्रसादयन्नरवृषभ स्समातरं
पराक्रमाज्जिगमिषुरेव दण्डकान्।
अथानुजं भृशमनुशास्य दर्शनं
चकार तां हृदि जननीं प्रदक्षिणम्।।2.21.63।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे एकविंशस्सर्गः।।

[ Angry Lakshmana urges Rama to assume authority over the kingdom forcibly--Rama convinces Kausalya and Lakshmana to allow him to obey the command of his father.]

തഥാ തു വിലപന്തീം താം കൌസല്യാം രാമമാതരമ്.
ഉവാച ലക്ഷ്മണോ ദീനസ്തത്കാലസദൃശം വചഃ৷৷2.21.1৷৷

While Rama's mother, Kausalya was lamenting, miserable Lakshmana said to her these words appropriate to the occasion:

ന രോചതേ മമാപ്യേതദാര്യേ യദ്രാഘവോ വനമ്.
ത്യക്ത്വാ രാജ്യശ്രിയം ഗച്ഛേത് സ്ത്രിയാ വാക്യവശം ഗതഃ৷৷2.21.2৷৷

O venerable one, I do not like that Rama should go to the forest yielding to the
words of a woman and renouncing the welfare of the kingdom.

വിപരീതശ്ച വൃദ്ധശ്ച വിഷയൈശ്ച പ്രധര്ഷിതഃ.
നൃപഃ കിമിവ ന ബ്രൂയാച്ചോദ്യമാനസ്സമന്മഥഃ৷৷2.21.3৷৷

The king has a perverse nature. He is aged. He is overpowered by passions. He is under the spell of carnal pleasures and is incited (by Kaikeyi). Such a man can speak anything.

നാസ്യാപരാധം പശ്യാമി നാപി ദോഷം തഥാവിധമ്.
യേന നിര്വാസ്യതേ രാഷ്ട്രാദ്വനവാസായ രാഘവഃ৷৷2.21.4৷৷

I do not see any fault in Rama nor any offence committed by him for which he is exiled from the kingdom.

ന തം പശ്യാമ്യഹം ലോകേ പരോക്ഷമപി യോ നരഃ.
സ്വമിത്രോപി നിരസ്തോപി യോസ്യ ദോഷമുദാഹരേത്৷৷2.21.5৷৷

I do not find anybody in this world, even an adversary or one defeated, who finds fault with him even in his absence.

ദേവകല്പമൃജും ദാന്തം രിപൂണാമപി വത്സലമ്.
അവേക്ഷമാണഃ കോ ധര്മം ത്യജേത്പുത്രമകാരണാത്৷৷2.21.6৷৷

With no cause nor concern for righteousness, will any one abandon his son who is nearly equal to god, upright, self-restrained and loved even by his enemies ?

തദിദം വചനം രാജ്ഞഃപുനര്ബാല്യമുപേയുഷഃ.
പുത്രഃ കോ ഹൃദയേ കുര്യാദ്രാജവൃത്തമനുസ്മരന്৷৷2.21.7৷৷

Will any son with the ideals of a king in mind accept such words of this king who has entered his chilhood again ?

യാവദേവ ന ജാനാതി കശ്ചിദര്ഥമിമം നരഃ.
താവദേവ മയാ സാര്ധമാത്മസ്ഥം കുരു ശാസനമ്৷৷2.21.8৷৷

Before this news is known to any one bring the kingdom under your control with my assistance.

മയാ പാര്ശ്വേ സധനുഷാ തവ ഗുപ്തസ്യ രാഘവ!.
ക സ്സമര്ഥോധികം കര്തും കൃതാന്തസ്യേവ തിഷ്ഠതഃ৷৷2.21.9৷৷

O Rama! who can commit excesses on you, when you stand like Yama, god of death, protected by me with my bow?

നിര്മനുഷ്യാമിമാം കൃത്സ്നാമയോധ്യാം മനുജര്ഷഭ!.
കരിഷ്യാമി ശരൈസ്തീക്ഷ്ണൈര്യദി സ്ഥാസ്യതി വിപ്രിയേ৷৷2.21.10৷৷

O best of men, if the whole of Ayodhya stands against you I shall depopulate it with my sharp arrows.

ഭരതസ്യാഥ പക്ഷ്യോ വാ യോ വാസ്യ ഹിതമിച്ഛതി.
സര്വാനേതാന്വധിഷ്യാമി മൃദുര്ഹി പരിഭൂയതേ৷৷2.21.11৷৷

I shall slay all of them who support Bharata and those who seek his prosperity. A gentleman is treated with disgrace indeed.

പ്രോത്സാഹിതോയം കൈകേയ്യാ സ ദുഷ്ടോ യദി നഃ പിതാ.
അമിത്രഭൂതോ നിസ്സങ്ഗം വധ്യതാം ബധ്യതാമപി৷৷2.21.12৷৷

Even if our father instigated by Kaikeyi becomes our enemy, he shall be imprisoned or even slain regardless of our relationship with him.

ഗുരോരപ്യവലിപ്തസ്യ കാര്യാകാര്യമജാനതഃ.
ഉത്പഥം പ്രതിപന്നസ്യ കാര്യം ഭവതി ശാസനമ്৷৷2.21.13৷৷

Even a preceptor who follows the unrighteous path and is filled with haughtiness and does not know how to discriminate between good and bad, deserves to be disciplined (punished).

ബലമേഷ കിമാശ്രിത്യ ഹേതും വാപുരുഷര്ഷഭ!.
ദാതുമിച്ഛതി കൈകേയ്യൈ രാജ്യം സ്ഥിതമിദം തവ৷৷2.21.14৷৷

O best of men!, under what authority or reason this king wants to confer on Kaikeyi the kingdom that rightfully belongs to you?

ത്വയാ ചൈവ മയാ ചൈവ കൃത്വാ വൈരമനുത്തമമ്.
കാസ്യ ശക്തിശ്ശ്രിയം ദാതും ഭരതായാരിശാസന!৷৷2.21.15৷৷

What authority, O Rama, chastiser of foes, this king has to bestow the kingdom upon Bharata by entering into undesirable hostility towards you and me?

അനുരക്തോസ്മി ഭാവേന ഭ്രാതരം ദേവി തത്ത്വതഃ.
സത്യേന ധനുഷാ ചൈവ ദത്തേനേഷ്ടേന തേ ശപേ৷৷2.21.16৷৷

O mother!, (Lakshmana now tells Kausalya) I am truly loyal to my brother from the bottom of my heart. I swear this by my bow, on my merits earned through charity, by my truthfulness and by the good deeds I have done.

ദീപ്തമഗ്നിമരണ്യം വാ യദി രാമഃ പ്രവേക്ഷ്യതി.
പ്രവിഷ്ടം തത്ര മാം ദേവി! ത്വം പൂര്വമവധാരയ৷৷2.21.17৷৷

O mother! rest assured should Rama enter a blazing fire or a forest I must have already entered it.

ഹരാമി വീര്യാദ്ദുഃഖം തേ തമ സ്സൂര്യ ഇവോദിതഃ.
ദേവീ പശ്യതു മേ വീര്യം രാഘവശ്ചൈവ പശ്യതു৷৷2.21.18৷৷

Like the rising Sun dispelling darkness, I shall eliminate your sorrow. O mother! Let Rama see my valour. You, too.

ഏതത്തു വചനം ശ്രുത്വാ ലക്ഷ്മണസ്യ മഹാത്മനഃ.
ഉവാച രാമം കൌശല്യാ രുദന്തീ ശോകലാലസാ৷৷2.21.19৷৷

Having heard the words of the magnanimous Lakshmana, Kausalya, depressed and weeping, said to Rama:

ഭ്രാതുസ്തേ വദതഃ പുത്ര! ലക്ഷ്മണസ്യ ശ്രുതം ത്വയാ.
യദത്രാനന്തരം കാര്യം കുരുഷ്വ യദി രോചതേ৷৷2.21.20৷৷

O my son! you have heard what your brother Lakshmana said and if it pleases you, do later what is to be done.

ന ചാധര്മ്യം വച ശ്രുത്വാ സപത്ന്യാ മമ ഭാഷിതമ്.
വിഹായ ശോകസന്തപ്താം ഗന്തുമര്ഹസി മാമിതഃ৷৷2.21.21৷৷

By heeding the unrighteous words of my co-wife (Kaikeyi) it does not behove you to leave me grief-stricken and go away from here.

ധര്മജ്ഞ! യദി ധര്മിഷ്ഠോ ധര്മം ചരിതുമിച്ഛസി.
ശുശ്രൂഷ മാമിഹസ്ഥസ്ത്വം ചര ധര്മമനുത്തമമ്৷৷2.21.22৷৷

You are righteous. You know your duty. If you wish to follow the path of righteousness, stay here, serve me and follow the best of dharma.

ശുശ്രൂഷുര്ജനനീം പുത്ര! സ്വഗൃഹേ നിയതോ വസന്.
പരേണ തപസാ യുക്തഃ കാശ്യപസ്ത്രിദിവം ഗതഃ৷৷2.21.23৷৷

O son! Kasyapa who led a life of self-discipline and served his mother at home, attained heaven credited with (the merit of) the highest penance.

യഥൈവ രാജാ പൂജ്യസ്തേ ഗൌരവേണ തഥാസ്മ്യഹമ്.
ത്വാം നാഹമനുജാനാമി ന ഗന്തവ്യമിതോ വനമ്৷৷2.21.24৷৷

Just as the king is worthy of your respectful homage, so am I. I will not permit you to go from here to the forest.

ത്വദ്വിയോഗാന്ന മേ കാര്യം ജീവിതേന സുഖേന വാ.
ത്വയാ സഹ മമ ശ്രേയസ്തൃണാനാമപി ഭക്ഷണമ്৷৷2.21.25৷৷

Separated from you, I have no use of this life or happiness. I prefer to live with you even if it means eating grass.

യദി ത്വം യാസ്യസി വനം ത്യക്ത്വാ മാം ശോകലാലസാമ്.
അഹം പ്രായമിഹാസിഷ്യേ ന ഹി ശക്ഷ്യാമി ജീവിതുമ്৷৷2.21.26৷৷

If you depart for the forest leaving me grief-stricken I cannot live. Here I shall seek death by fasting.

തതസ്ത്വം പ്രാപ്സ്യസേ പുത്ര! നിരയം ലോകവിശ്രുതമ്.
ബ്രഹ്മഹത്യാമിവാധര്മാത്സമുദ്ര സ്സരിതാം പതിഃ৷৷2.21.27৷৷

O son! you will then fall into hell. As well-known in the world, the ocean, the lord of rivers, incurred the guilt of slaying a brahmin through unrighteous conduct.

വിലപന്തീം തഥാ ദീനാം കൌസല്യാം ജനനീം തതഃ.
ഉവാച രാമോ ധര്മാത്മാ വചനം ധര്മസംഹിതമ്৷৷2.21.28৷৷

Thereafter, virtuous Rama addressed these words consistent with righteousness to his miserable mother Kausalya who was thus lamenting:

നാസ്തി ശക്തിഃ പിതുര്വാക്യം സമതിക്രമിതും മമ.
പ്രസാദയേ ത്വാം ശിരസാ ഗന്തുമിച്ഛാമ്യഹം വനമ്৷৷2.21.29৷৷

I do not have the power to transgress the orders of my father. Bowing my head I beseech you, allow me to go to the forest.

ഋഷിണാ ച പിതുര്വാക്യം കുര്വതാ വ്രതചാരിണാ.
ഗൌര്ഹതാ ജാനതാ ധര്മം കണ്ഡുനാപി വിപശ്ചിതാ৷৷2.21.30৷৷

Learned sage Kandu who knew what is righteousness and a strict observant of vows, slew a cow for carrying out the command of his father.

അസ്മാകം ച കുലേ പൂര്വം സഗരസ്യാജ്ഞയാ പിതുഃ.
ഖനദ്ഭിസ്സാഗരൈര്ഭൂമിമവാപ്തസ്സുമഹാന്വധഃ৷৷2.21.31৷৷

Earlier the sons of Sagara, born in our family, while excavating the earth by the order of their father met a terrible death.

ജാമദ്ഗ്ന്യേന രാമേണ രേണുകാ ജനനീ സ്വയമ്.
കൃത്താ പരശുനാരണ്യേ പിതുര്വചനകാരിണാ৷৷2.21.32৷৷

Parasurama, son of Jamadagni himself in obedience to the words of his father, decapitated his mother Renuka in the forest with an axe.

ഏതൈരന്യൈശ്ച ബഹുഭിര്ദേവി! ദേവസമൈഃ കൃതമ്.
പിതുര്വചനമക്ലീബം കരിഷ്യാമി പിതുര്ഹിതമ്৷৷2.21.33৷৷

All of them including many other god-like persons, O Mother! fulfilled the words of their father. I shall also make my father's wish come true.

ന ഖല്വേതന്മയൈകേന ക്രിയതേ പിതൃശാസനമ്.
ഏതൈരപി കൃതം ദേവി! യേ മയാ തവ കീര്തിതാഃ৷৷2.21.34৷৷

I am not O Devi! the only one obeying my father's command. All I have mentioned to you did.

നാഹം ധര്മമപൂര്വം തേ പ്രതികൂലം പ്രവര്തയേ.
പൂര്വൈരയമഭിപ്രേതോ ഗതോ മാര്ഗോനുഗമ്യതേ৷৷2.21.35৷৷

I am not advancing anything new, contrary to the existing practice. I am only following the trodden path of our ancestors.

തദേതത്തു മയാ കാര്യം ക്രിയതേ ഭുവി നാന്യഥാ.
പിതുര്ഹി വചനം കുര്വന്ന കശ്ചിന്നാമ ഹീയതേ৷৷2.21.36৷৷

I will not do as duty anything contrary to what is done by others in this world. No one who obeys the commands of his father falls off the path of righteousness.

താമേവമുക്ത്വാ ജനനീം ലക്ഷ്മണം പുനരബ്രവീത്.
വാക്യം വാക്യവിദാം ശ്രേഷ്ഠശ്ശ്രേഷ്ഠസ്സര്വധനുഷ്മതാമ്৷৷2.21.37৷৷

One who is the best among the knowers of speech and best of all archers, Rama spoke to his mother in this manner and then said to Lakshmana:

തവ ലക്ഷ്മണ! ജാനാമി മയി സ്നേഹമനുത്തമമ്.
വിക്രമം ചൈവ സത്ത്വം ച തേജശ്ച സുദുരാസദമ്৷৷2.21.38৷৷

I know, O Lakshmana, your profound affection for me. I also know your valour, strength and unassailable energy.

മമ മാതുര്മഹദ്ദുഃഖമതുലം ശുഭലക്ഷണ!.
അഭിപ്രായമവിജ്ഞായ സത്യസ്യ ച ശമസ്യ ച৷৷2.21.39৷৷

O Lakshamana of auspicious qualities, since my mother is not aware of the significance of truth and self-restraint, she is overcome with grief, great and incomparable.

ധര്മോ ഹി പരമോ ലോകേ ധര്മേ സത്യം പ്രതിഷ്ഠിതമ്.
ധര്മസംശ്രിതമേതച്ച പിതുര്വചനമുത്തമമ്৷৷2.21.40৷৷

Righteousness alone is supreme in this world and truth is established in righteousness. This excellent command of our father is supported by righteousness.

സംശ്രുത്യ ച പിതുര്വാക്യം മാതുര്വാ ബ്രാഹ്മണസ്യ വാ.
ന കര്തവ്യം വൃഥാ വീര! ധര്മമാശ്രിത്യ തിഷ്ഠതാ৷৷2.21.41৷৷

Any one, O hero, who has taken recourse to righteousness should not allow the promise made to his father, mother or a brahmin to go in vain.

സോഹം ന ശക്ഷ്യാമി പിതുര്നിയോഗമതിവര്തിതുമ്.
പിതുര്ഹിവചനാദ്വീര! കൈകേയ്യാഹം പ്രചോദിതഃ৷৷2.21.42৷৷

O hero! I cannot transgress the command of my father since at his instance only Kaikeyi urged me (to go to the forest).

തദേതാം വിസൃജാനാര്യാം ക്ഷത്രധര്മാശ്രിതാം മതിമ്.
ധര്മമാശ്രയ മാ തൈക്ഷ്ണ്യം മദ്ബുദ്ധിരനുഗമ്യതാമ്৷৷2.21.43৷৷

Therefore, leave this ignoble thought, resort to the duty of a kshatriya, take the righteous path. Do not adopt violence. Follow my decision.

തമേവമുത്ത്വാ സൌഹാര്ദാദ്ഭ്രാതരം ലക്ഷ്മണാഗ്രജഃ.
ഉവാച ഭൂയഃ കൌസല്യാം പ്രാഞ്ജലിശ്ശിരസാനതഃ৷৷2.21.44৷৷

Speaking affectionately to his brother Lakshmana, Rama with folded hands and head bowed again addressed Kausalya:

അനുമന്യസ്വ മാം ദേവി! ഗമിഷ്യന്തമിതോ വനമ്.
ശാപിതാസി മമ പ്രാണൈഃ കുരു സ്വസ്ത്യയനാനി മേ৷৷2.21.45৷৷

I have decided, O mother! to go to the forest from here. Grant me the permission to do so. I swear on my life. Perform all the ceremonies for securing prosperity for me.

തീര്ണപ്രതിജ്ഞശ്ച വനാത്പുനരേഷ്യാമ്യഹം പുരീമ്.
യയാതിരിവ രാജര്ഷിഃപുരാ ഹിത്വാ പുനര്ദിവമ്৷৷2.21.46৷৷

Like rajarshi Yayati of yore who lost heaven and rejained it, I shall return from the
forest to the city (of Ayodhya) after the vow is fulfilled.

ശോകസ്സന്ധാര്യതാം മാത! ര്ഹൃദയേ സാധു മാ ശുചഃ.
വനവാസാദിഹൈഷ്യാമി പുനഃ കൃത്വാ പിതുര്വചഃ৷৷2.21.47৷৷

Do not grieve, O mother! Be prudent enough to subdue your sorrow in your heart. Having fulfilled father's words, I shall come back from my sojourn in the forest.

ത്വയാ മയാ ച വൈദേഹ്യാ ലക്ഷ്മണേന സുമിത്രയാ.
പിതുര്നിയോഗേ സ്ഥാതവ്യമേഷ ധര്മസ്സനാതനഃ৷৷2.21.48৷৷

You, Sita, Lakshmana, Sumitra and I -- all of us shall abide by the words of my father. This indeed is eternal law.

അമ്ബ! സംഹൃത്യ സമ്ഭാരാന് ദുഃഖം ഹൃദി നിഗൃഹ്യ ച.
വനവാസകൃതാ ബുദ്ധിര്മമ ധര്മ്യാനു വര്ത്യതാമ്৷৷2.21.49৷৷

O mother! in withdrawing the articles (for consecration) and also in subduing the sorrow in your heart approve of my plan to dwell in the forest.

ഏതദ്വചസ്തസ്യ നിശമ്യ മാതാ
സുധര്മ്യമവ്യഗ്രമവിക്ലബം ച.
മൃതേവ സംജ്ഞാം പ്രതിലഭ്യ ദേവീ
സമീക്ഷ്യ രാമം പുനരിത്യുവാച৷৷2.21.50৷৷

Having heard these words so unruffled and tranquil which conformed to righteousness, mother (Kausalya), like a dead person regaining consciousness spoke to Rama again:

യഥൈവ തേ പുത്ര! പിതാ തഥാഹം
ഗുരു സ്സ്വധര്മേണ സുഹൃത്തയാ ച.
ന ത്വാനുജാനാമി ന മാം വിഹായ
സുദുഃഖിതാമര്ഹസി ഗന്തുമേവമ്৷৷2.21.51৷৷

By virtue of my own duty and affection towards you, O my son! I am as much your preceptor as your father is. I will not grant you permission. You should not go, leaving me deeply distressed.

കിം ജീവിതേനേഹ വിനാ ത്വയാ മേ
ലോകേന വാ കിം സ്വധയാമൃതേന.
ശ്രേയോ മുഹൂര്തം തവ സന്നിധാനം
മമേഹ കൃത്സ്നാദപി ജീവലോകാത്৷৷2.21.52৷৷

What is the purpose of my life in this world without you? What purpose do I have with the other world or with the oblations (offered to manes) or with nectar (availble to the gods). I would prefer one moment in your company to the whole world of living beings (without you).

നരൈരിവോല്കാഭിരപോഹ്യമാനോ
മഹാഗജോധ്വാനമനുപ്രവിഷ്ടഃ.
ഭൂയഃ പ്രജജ്വാല വിലാപമേവം
നിശമ്യ രാമഃ കരുണം ജനന്യാഃ৷৷2.21.53৷৷

At the (inconsolable) lamentations of his mother, Rama was in flames (within) like a mighty elephant prevented from entering the highway by men with fire-works.

സ മാതരം ചൈവ വിസംജ്ഞകല്പാ
മാര്തം ച സൌമിത്രിമഭിപ്രതപ്തമ്.
ധര്മേ സ്ഥിതോ ധര്മ്യമുവാച വാക്യം
യഥാ സ ഏവാര്ഹതി തത്ര വക്തുമ്৷৷2.21.54৷৷

Rama, centred on righteousness, again addressed his mother who had almost fainted and Lakshmana who was deeply distressed. As his words were consistent with righteousness, he alone was competent to speak that way.

അഹം ഹി തേ ലക്ഷ്മണ! നിത്യമേവ
ജാനാമി ഭക്തിം ച പരാക്രമം ച.
മമ ത്വഭിപ്രായമസന്നിരീക്ഷ്യ
മാത്രാ സഹാഭ്യര്ദസി മാം സുദുഃഖമ്৷৷2.21.55৷৷

I know your devotion (to me) and your valour, O Lakshmana! But now, without understanding my intention you are causing me and mother severe pain and torment.

ധര്മാര്ഥകാമാഃ ഖലു താത! ലോകേ
സമീക്ഷിതാ ധര്മഫലോദയേഷു.
തേ തത്ര സര്വേ സ്യുരസംശയം മേ
ഭാര്യേവ വശ്യാഭിമതാ സുപുത്രാ৷৷2.21.56৷৷

Dharma,artha and kama, O my dear! are adjudged in this world according to the fruits of righteous action. All these three are doubtless there (in my decision to go to the forest), like obedience in a wife and love for the mother in good sons.

യസ്മിംസ്തു സര്വേ സ്യുരസന്നിവിഷ്ടാ
ധര്മോ യത സ്സ്യാത്തദുപക്രമേത.
ദ്വേഷ്യോ ഭവത്യര്ഥപരോ ഹി ലോകേ
കാമാത്മതാ ഖല്വപി ന പ്രശസ്താ৷৷2.21.57৷৷

If actions which combine these three (dharma, artha and kama), cannot be performed (which is likely), resort to righteousness. (For) one who seeks wealth is abhorred and one who seeks fulfilment of desires does not attract admiration in this world.

ഗുരുശ്ച രാജാ ച പിതാ ച വൃദ്ധഃ
ക്രോധാത്പ്രഹര്ഷാദ്യദി വാപി കാമാത്.
യദ്വ്യാദിശേത്കാര്യമവേക്ഷ്യ ധര്മം
കസ്തന്ന കുര്യാദനൃശംസവൃത്തിഃ.2.21.58৷৷

Whatever a preceptor, an old man, a king and a father commands whether it is out of anger or pleasure or passion must be carried out as dharma. Who will not do it unless he is heartless?

സ വൈ ന ശക്നോമി പിതുഃ പ്രതിജ്ഞാ-
മിമാമകര്തും സകലാം യഥാവത്.
സ ഹ്യാവയോസ്താത! ഗുരുര്നിയോഗേ
ദേവ്യാശ്ച ഭര്താ സ ഗതി സ്സധര്മഃ৷৷2.21.59৷৷

It is impossible for me not to execute the promise completely, O my dear, he (Dasaratha) is our preceptor and, therefore, fit to command us. Even for mother Kausalya, he is her husband, her refuge and her dharma.

തസ്മിന്പുനര്ജീവതി ധര്മരാജേ
വിശേഷതസ്സ്വേ പഥി വര്തമാനേ.
ദേവീ മയാ സാര്ധമിതോപഗച്ഛേത്
കഥം സ്വിദന്യാ വിധവേവ നാരീ৷৷2.21.60৷৷

While the righteous king is living, more importantly treading the righteous path, how
can mother Kausalya, like an ordinary widow, accompany me leaving this city?

സാ മാനുമന്യസ്വ വനം വ്രജന്തം
കുരുഷ്വ ന സ്സ്വസ്ത്യയനാനി ദേവി!.
യഥാ സമാപ്തേ പുനരാവ്രജേയം
യഥാ ഹി സത്യേന പുനര്യയാതിഃ৷৷2.21.61৷৷

Grant me permission O mother, to depart for the forest. Bless me and perform ceremonies for my well-being so that I shall return (to the city) after completion (of my exile) like Yayati (who came back to heaven) with the strength of truth.

യശോ ഹ്യഹം കേവലരാജ്യകാരണാ
ന്ന പൃഷ്ഠതഃ കര്തുമലം മഹോദയമ്.
അദീര്ഘകാലേ ന തു ദേവി! ജീവിതേ
വൃണേവരാമദ്യ മഹീമധര്മതഃ৷৷2.21.62৷৷

I will not forsake this great glory (of fulfilling my father's promise) for the sake of the kingdom. In this transient existence O mother, I do not wish to acquire this insignificant earth unrighteously.

പ്രസാദയന്നരവൃഷഭ സ്സമാതരം
പരാക്രമാജ്ജിഗമിഷുരേവ ദണ്ഡകാന്.
അഥാനുജം ഭൃശമനുശാസ്യ ദര്ശനം
ചകാര താം ഹൃദി ജനനീം പ്രദക്ഷിണമ്৷৷2.21.63৷৷

Rama, the best among men, thus pacified his mother insisting on his desire to depart for Dandaka forest with courage. And elaborately instructed his brother about his good intentions after which he circumambulated his mother with all his heart.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ ഏകവിംശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the twentyfirst sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.