Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 20. Kausalya's grief.

 

[Rama enters to the inner apartment of his mother Kausalya--informs her of his exile to the forest--lamentations of Kausalya.]

तस्मिंस्तु पुरुषव्याघ्रे निष्क्रामति कृताञ्जलौ।
आर्तशब्दो महान् जज्ञे स्त्रीणामन्तःपुरे तदा।।2.20.1।।

कृत्येष्वचोदितः पित्रा सर्वस्यान्तःपुरस्य च।
गतिर्यश्शरणं चापि स रामोऽद्य प्रवत्स्यति।।2.20.2।।

कौशल्यायां यथा युक्तो जनन्यां वर्तते सदा।
तथैव वर्ततेऽस्मासु जन्मप्रभृति राघवः।।2.20.3।।

न क्रुध्यत्यभिशप्तोऽपि क्रोधनीयानि वर्जयन्।
क्रुद्धान्प्रसादयन्सर्वान् स इतोऽद्य प्रवत्स्यति।।2.20.4।।

अबुद्धिर्बत नो राजा जीवलोकं चरत्ययम्।
यो गतिं सर्वभूतानां परित्यजति राघवम्।।.2.20.5।।

इति सर्वा महिष्यस्ता विवत्सा इव धेनवः।
पतिमाचुक्रुशुश्चैव सस्वरं चापि चुक्रुशुः।।2.20.6।।

स हि चान्तःपुरे घोरमार्तशब्दं महीपतिः।
पुत्रशोकाभिसन्तप्तः श्रुत्वा व्यालीयताऽसने।।2.20.7।।

रामस्तु भृशमायस्तो निश्श्वसन्निव कुञ्जरः।
जगाम सहितो भ्रात्रा मातुरन्तःपुरं वशी।।2.20.8।।

सोऽपश्यत्पुरुषं तत्र वृद्धं परमपूजितम्।
उपविष्टं गृहद्वारि तिष्ठतश्चापरान्बहून्।।2.20.9।।

दृष्ट्वैव तु तदा रामं ते सर्वे सहसोत्थिताः।
जयेन जयतां श्रेष्ठं वर्धयन्ति स्म राघवम्।।2.20.10।।

प्रविश्य प्रथमां कक्ष्यां द्वितीयायां ददर्श सः।
ब्राह्मणान्वेदसम्पन्नान्वृद्धान्राज्ञाऽभिसत्कृतान्।।2.20.11।।

प्रणम्य रामस्तान्विप्रांस्तृतीयायां ददर्श सः।
स्त्रियो वृद्धास्तथा बाला द्वाररक्षणतत्पराः।।2.20.12।।

वर्धयित्वा प्रहृष्टास्ताः प्रविश्य च गृहं स्त्रियः।
न्यवेदयन्त त्वरिता राममातुः प्रियं तदा।।2.20.13।।

कौशल्यापि तदा देवी रात्रिं स्थित्वा समाहिता।
प्रभाते त्वकरोत्पूजां विष्णोः पुत्रहितैषिणी।।2.20.14।।

सा क्षौमवसना हृष्टा नित्यं व्रतपरायणा।
अग्निं जुहोति स्म तदा मन्त्रवत्कृतमङ्गला।।2.20.15।।

प्रविश्य च तदा रामो मातुरन्त:पुरं शुभम्।
ददर्श मातरं तत्र हावयन्तीं हुताशनम्।।2.20.16।।

देवकार्यनिमित्तं च तत्रापश्यत्समुद्यतम्।
दध्यक्षतं घृतं चैव मोदकान्हविषस्तथा।।2.20.17।।

लाजान्माल्यानि शुक्लानि पायसं कृसरं तथा।
समिध: पूर्णकुम्भांश्च ददर्श रघुनन्दनः।।2.20.18।।

तां शुक्लक्षौमसंवीतां व्रतयोगेन कर्शिताम्।
तर्पयन्तीं ददर्शाद्भिर्देवतां देववर्णिनीम्।।2.20.19।।

सा चिरस्यात्मजं दृष्ट्वा मातृनन्दनमागतम्।
अभिचक्राम संहृष्टा किशोरं बडबा यथा।।2.20.20।।

स मातरमभिक्रान्तामुपसंगृह्य राघवः।
परिष्वक्तश्च बाहुभ्यामुपाघ्रातश्च मूर्धनि।।2.20.21।।

तमुवाच दुराधर्षं राघवं सुतमात्मनः।
कौशल्या पुत्रवात्सल्यादिदं प्रियहितं वचः।।2.20.22।।

वृद्धानां धर्मशीलानां राजर्षीणां महात्मनाम्।
प्राप्नुह्यायुश्च कीर्तिं च धर्मं चोपहितं कुले।।2.20.23।।

सत्यप्रतिज्ञं पितरं राजानं पश्य राघव।
अद्यैव हि त्वां धर्मात्मा यौवराज्येऽभिषेक्ष्यति।।2.20.24।।

दत्तमासनमालभ्य भोजनेन निमन्त्रितः।
मातरं राघवः किञ्चिद्व्रीडात्प्रसार्याञ्जलिमब्रवीत्।।2.20.25।।

स स्वभावविनीतश्च गौरवाच्च तदा नतः।
प्रस्थितो दण्डकारण्यमाप्रष्टुमुपचक्रमे।।2.20.26।।

देवि नूनं न जानीषे महद्भयमुपस्थितम्।
इदं तव च दुःखाय वैदेह्या लक्ष्मणस्य च।।2.20.27।।

गमिष्ये दण्डकारण्यं किमनेनासनेन मे।
विष्टरासनयोग्यो हि कालोऽयं मामुपस्थितः।।2.20.28।।

चतुर्दश हि वर्षाणि वत्स्यामि विजने वने।
मधुमूलफलैर्जीवन्हित्वा मुनिवदामिषम्।।2.20.29।।

भरताय महाराजो यौवराज्यं प्रयच्छति।
मां पुनर्दण्डकारण्ये विवासयति तापसम्।।2.20.30।।

स षट्चाष्टौ च वर्षाणि वत्स्यामि विजने वने।
आसेवमानो वन्यानि फलमूलैश्च वर्तयन्।।2.20.31।।

सा निकृत्तेव सालस्य यष्टिः परशुना वने।
पपात सहसा देवी देवतेव दिवश्च्युता।।2.20.32।।

तामदुःखोचितां दृष्ट्वा पतितां कदलीमिव।
रामस्तूत्थापयामास मातरं गतचेतसम्।।2.20.33।।

उपावृत्त्योत्थितां दीनां बडबामिव वाहिताम्।
पांसुकुण्ठितसर्वाङ्गीं विममर्श च पाणिना।।2.20.34।।

सा राघवमुपासीनमसुखार्ता सुखोचिता।
उवाच पुरुषव्याघ्रमुपशृण्वति लक्ष्मणे।।2.20.35।।

यदि पुत्र न जायेथा मम शोकाय राघव।
न स्म दुःखमतो भूयः पश्येयमहमप्रजाः।।2.20.36।।

एक एव हि वन्ध्याया श्शोको भवति मानसः।
अप्रजाऽस्मीति सन्तापो न ह्यन्यः पुत्र विद्यते।।2.20.37।।

न दृष्टपूर्वं कल्याणं सुखं वा पतिपौरुषे।
अपि पुत्रे ऽपि पश्येयमिति रामाऽस्थितं मया।।2.20.38।।

सा बहून्यमनोज्ञानि वाक्यानि हृदयच्छिदाम्।
अहं श्रोष्ये सपत्नीनामवराणां वरा सती।।2.20.39।।

अतो दुःखतरं किं नु प्रमदानां भविष्यति।
मम शोको विलापश्च यादृशोऽयमनन्तकः।।2.20.40।।

त्वयि सन्निहितेऽप्येवमहमासं निराकृता।
किं पुनः प्रोषिते तात ध्रुवं मरणमेव मे।।2.20.41।।

अत्यन्तनिगृहीतास्मि भर्तुर्नित्यमतन्त्रिता।
परिवारेण कैकेय्या स्समा वाप्यथवाऽवरा।।2.20.42।।

योऽहि मां सेवते कश्चिदथवाप्यनुवर्तते।
कैकेय्याः पुत्रमन्वीक्ष्य स्वश्चि जनो नाभिभाषते।।2.20.43।।

योऽहि मां सेवते कश्चिदथवाप्यनुवर्तते।
कैकेय्याः पुत्रमन्वीक्ष्य स्वश्चि जनो नाभिभाषते।।2.20.43।।

दश सप्त च वर्षाणि जातस्य तव राघव
अतितानि प्रकाङ्क्षन्त्या मया दुःखपरिक्षयम्।।2.20.45।।

तदक्षयं महद्दुःखं नोत्सहे सहितुं चिरम्।
विप्रकारं सपत्नीनामेवं जीर्णाऽपि राघव।।2.20.46।।

अपश्यन्ती तव मुखं परिपूर्णशशिप्रभम्।
कृपणा वर्तयिष्यामि कथं कृपणजीविकाम्।।2.20.47।।

उपवासैश्च योगैश्च बहुभिश्च परिश्रमैः।
दुःखं संवर्धितो मोघं त्वं हि दुर्गतया मया।।2.20.48।।

स्थिरं तु हृदयं मन्ये ममेदं यन्न दीर्यते।
प्रावृषीव महानद्या स्पृष्टं कूलं नवाम्भसा।।2.20.49।।

ममैव नूनं मरणं न विद्यते
न चावकाऽशोस्ति यमक्षयेऽमम।
यदन्तकोऽद्यैव न मां जिहीर्षति।
प्रसह्य सिंहो रुदतीं मृगीमिव।।2.20.50।।

स्थिरं हि नूनं हृदयं ममायसं
न भिद्यते यद्भुवि नावदीर्यते।
अनेन दुःखेन च देहमर्पितं
ध्रुवं ह्यकाले मरणं न विद्यते।।2.20.51।।

इदं हि दुःखं यदनर्थकानि मे
व्रतानि दानानि च संयमाश्च हि।
तपश्च तप्तं यदपत्यकारणा
त्सुनिष्फलं बीजमिवोप्तमूषरे।।2.20.52।।

यदि ह्यकाले मरणं स्वयेच्छया
लभेत कश्चिद्गुरुदुःखकर्शितः।
गताहमद्यैव परेतसंसदं
विना त्वया धेनुरिवात्मजेन वै।।2.20.53।।

अथापि किं जीवितमद्य मे वृथा
त्वया विना चन्द्रनिभाननप्रभ।
अनुव्रजिष्यामि वनं त्वयैव गौ
स्सुदुर्बला वत्समिवानुकाङ्क्षया।।2.20.54।।

भृशमसुखममर्षिता तदा
बहु विललाप समीक्ष्य राघवम्।
व्यसनमुपनिशम्य सा मह
त्सुतमिव बद्धमवेक्ष्य किन्नरी।।2.20.55।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे विंशस्सर्गः।।

[Rama enters to the inner apartment of his mother Kausalya--informs her of his exile to the forest--lamentations of Kausalya.]

തസ്മിംസ്തു പുരുഷവ്യാഘ്രേ നിഷ്ക്രാമതി കൃതാഞ്ജലൌ.
ആര്തശബ്ദോ മഹാന് ജജ്ഞേ സ്ത്രീണാമന്തഃപുരേ തദാ৷৷2.20.1৷৷

When the tiger among men (Rama) was coming out with folded palms, there arose a huge cry of distress among the ladies of the harem:

കൃത്യേഷ്വചോദിതഃ പിത്രാ സര്വസ്യാന്തഃപുരസ്യ ച.
ഗതിര്യശ്ശരണം ചാപി സ രാമോദ്യ പ്രവത്സ്യതി৷৷2.20.2৷৷

Rama was the refuge and protector of all the inmates lot of the inner apartment although it was not his duty nor was he forced by his father to safeguard them. That Rama is now going on exile.

കൌശല്യായാം യഥാ യുക്തോ ജനന്യാം വര്തതേ സദാ.
തഥൈവ വര്തതേസ്മാസു ജന്മപ്രഭൃതി രാഘവഃ৷৷2.20.3৷৷

Rama conducted himself towards us in the same way as he did towards his mother Kausalya right from the begining.

ന ക്രുധ്യത്യഭിശപ്തോപി ക്രോധനീയാനി വര്ജയന്.
ക്രുദ്ധാന്പ്രസാദയന്സര്വാന് സ ഇതോദ്യ പ്രവത്സ്യതി৷৷2.20.4৷৷

Rama who used to avoid deeds that caused anger, pacified those who were angry with him, and never lost his cool even when cursed, that Rama is going on exile today.

അബുദ്ധിര്ബത നോ രാജാ ജീവലോകം ചരത്യയമ്.
യോ ഗതിം സര്വഭൂതാനാം പരിത്യജതി രാഘവമ്৷৷.2.20.5৷৷

Alas! our king who has lost his brain, who has ordered the banishment of Rama, the refuge of all living beings, (on the other hand) is moving about in the world.

ഇതി സര്വാ മഹിഷ്യസ്താ വിവത്സാ ഇവ ധേനവഃ.
പതിമാചുക്രുശുശ്ചൈവ സസ്വരം ചാപി ചുക്രുശുഃ৷৷2.20.6৷৷

Thus all the queens like calfless cows cried loudly blaming their husband.

സ ഹി ചാന്തഃപുരേ ഘോരമാര്തശബ്ദം മഹീപതിഃ.
പുത്രശോകാഭിസന്തപ്തഃ ശ്രുത്വാ വ്യാലീയതാസനേ৷৷2.20.7৷৷

Tormented with grief on account of his son, the king sank in his seat on hearing the cries of distress from the inner apartment

രാമസ്തു ഭൃശമായസ്തോ നിശ്ശ്വസന്നിവ കുഞ്ജരഃ.
ജഗാമ സഹിതോ ഭ്രാത്രാ മാതുരന്തഃപുരം വശീ৷৷2.20.8৷৷

Deeply pained yet self-possessed Rama, heaving sighs like an elephant went towards the inner apartment of his mother along with his brother.

സോപശ്യത്പുരുഷം തത്ര വൃദ്ധം പരമപൂജിതമ്.
ഉപവിഷ്ടം ഗൃഹദ്വാരി തിഷ്ഠതശ്ചാപരാന്ബഹൂന്৷৷2.20.9৷৷

Rama beheld a highly venerable elderly man seated at the entrance of the residence and many others standing (near-by).

ദൃഷ്ട്വൈവ തു തദാ രാമം തേ സര്വേ സഹസോത്ഥിതാഃ.
ജയേന ജയതാം ശ്രേഷ്ഠം വര്ധയന്തി സ്മ രാഘവമ്৷৷2.20.10৷৷

On seeing Rama, all the eminent among the victors got up immediately and greeted him, saying, 'Victory to you'.

പ്രവിശ്യ പ്രഥമാം കക്ഷ്യാം ദ്വിതീയായാം ദദര്ശ സഃ.
ബ്രാഹ്മണാന്വേദസമ്പന്നാന്വൃദ്ധാന്രാജ്ഞാഭിസത്കൃതാന്৷৷2.20.11৷৷

With the first courtyard crossed, Rama saw in the second aged brahmins versed in the Vedas, and duly honoured by the king.

പ്രണമ്യ രാമസ്താന്വിപ്രാംസ്തൃതീയായാം ദദര്ശ സഃ.
സ്ത്രിയോ വൃദ്ധാസ്തഥാ ബാലാ ദ്വാരരക്ഷണതത്പരാഃ৷৷2.20.12৷৷

Rama wished the brahmins and saw old men, women and children vigilantly guarding the door in the third courtyard.

വര്ധയിത്വാ പ്രഹൃഷ്ടാസ്താഃ പ്രവിശ്യ ച ഗൃഹം സ്ത്രിയഃ.
ന്യവേദയന്ത ത്വരിതാ രാമമാതുഃ പ്രിയം തദാ৷৷2.20.13৷৷

Well-pleased, the women then greeted him wishing prosperity. They hurried into the abode of Kausalya and gave her the happy news (of Rama's arrival).

കൌശല്യാപി തദാ ദേവീ രാത്രിം സ്ഥിത്വാ സമാഹിതാ.
പ്രഭാതേ ത്വകരോത്പൂജാം വിഷ്ണോഃ പുത്രഹിതൈഷിണീ৷৷2.20.14৷৷

Having spent the night with a composed mind (abosorbed in meditation), Kausalya was worshipping lord Visnu in the early morning to secure her son's welfare.

സാ ക്ഷൌമവസനാ ഹൃഷ്ടാ നിത്യം വ്രതപരായണാ.
അഗ്നിം ജുഹോതി സ്മ തദാ മന്ത്രവത്കൃതമങ്ഗലാ৷৷2.20.15৷৷

Always engaged in the observance of vows, Kausalya (then) clad in silk cloth was performing rituals of auspiciousness, offering oblations to the fire-god in accordance with mantras (Vedic hymns).

പ്രവിശ്യ ച തദാ രാമോ മാതുരന്ത:പുരം ശുഭമ്.
ദദര്ശ മാതരം തത്ര ഹാവയന്തീം ഹുതാശനമ്৷৷2.20.16৷৷

Rama entered the auspicious inner apartment of his mother and saw her exhorting the priests to offer sacrificial oblations to Agni (fire-god).

ദേവകാര്യനിമിത്തം ച തത്രാപശ്യത്സമുദ്യതമ്.
ദധ്യക്ഷതം ഘൃതം ചൈവ മോദകാന്ഹവിഷസ്തഥാ৷৷2.20.17৷৷

ലാജാന്മാല്യാനി ശുക്ലാനി പായസം കൃസരം തഥാ.
സമിധ: പൂര്ണകുമ്ഭാംശ്ച ദദര്ശ രഘുനന്ദനഃ৷৷2.20.18৷৷

There Rama saw curd, grains of rice, clarified butter, sweetmeats, oblations, parched grain, white garlands, porridge of cooked rice mixed with sesame seeds, sacrirficial faggots, vessels filled with water, etc. kept ready for religious rites.

താം ശുക്ലക്ഷൌമസംവീതാം വ്രതയോഗേന കര്ശിതാമ്.
തര്പയന്തീം ദദര്ശാദ്ഭിര്ദേവതാം ദേവവര്ണിനീമ്৷৷2.20.19৷৷

Kausalya, emaciated due to observance of vows and clad in white silk looked like a celestial being. She was engaged in offering libations to the deities.

സാ ചിരസ്യാത്മജം ദൃഷ്ട്വാ മാതൃനന്ദനമാഗതമ്.
അഭിചക്രാമ സംഹൃഷ്ടാ കിശോരം ബഡബാ യഥാ৷৷2.20.20৷৷

Seeing her son who had come after a long time and who is a source of joy to his
mother, Kausalya approached him with great delight like a mare to her young calf.

സ മാതരമഭിക്രാന്താമുപസംഗൃഹ്യ രാഘവഃ.
പരിഷ്വക്തശ്ച ബാഹുഭ്യാമുപാഘ്രാതശ്ച മൂര്ധനി৷৷2.20.21৷৷

The scion of the Raghus saw his mother coming and bowed her. She held him in both her arms and kissed his forehead.

തമുവാച ദുരാധര്ഷം രാഘവം സുതമാത്മനഃ.
കൌശല്യാ പുത്രവാത്സല്യാദിദം പ്രിയഹിതം വചഃ৷৷2.20.22৷৷

Out of love for her son, the invincible scion of the Raghu dynasty, Kausalya spoke with gentle and pleasant words:

വൃദ്ധാനാം ധര്മശീലാനാം രാജര്ഷീണാം മഹാത്മനാമ്.
പ്രാപ്നുഹ്യായുശ്ച കീര്തിം ച ധര്മം ചോപഹിതം കുലേ৷৷2.20.23৷৷

May you attain long life and fame like those of the aged, virtuous and great rajarsis who upheld the righteousness in the race.

സത്യപ്രതിജ്ഞം പിതരം രാജാനം പശ്യ രാഘവ!.
അദ്യൈവ ഹി ത്വാം ധര്മാത്മാ യൌവരാജ്യേഭിഷേക്ഷ്യതി৷৷2.20.24৷৷

O scion of the Raghu race! see the king, your righteous and truthful father, who will consecrate you as prince-regent today itself.

ദത്തമാസനമാലഭ്യ ഭോജനേന നിമന്ത്രിതഃ.
മാതരം രാഘവഃ കിഞ്ചിദ്വ്രീഡാത്പ്രസാര്യാഞ്ജലിമബ്രവീത്৷৷2.20.25৷৷

Invited (by Kausalya) to partake the food, Rama out of abashment only touched the seat provided to him and having stretched his folded palms spoke to his mother.

സ സ്വഭാവവിനീതശ്ച ഗൌരവാച്ച തദാ നതഃ.
പ്രസ്ഥിതോ ദണ്ഡകാരണ്യമാപ്രഷ്ടുമുപചക്രമേ৷৷2.20.26৷৷

Modest by nature, Rama with respectful humility began seeking her permission for his departure to Dandaka forest:

ദേവി! നൂനം ന ജാനീഷേ മഹദ്ഭയമുപസ്ഥിതമ്.
ഇദം തവ ച ദുഃഖായ വൈദേഹ്യാ ലക്ഷ്മണസ്യ ച৷৷2.20.27৷৷

O mother! surely you do not know that a great misfortune has befallen, causing distress to you, Sita and Lakshmana, too.

ഗമിഷ്യേ ദണ്ഡകാരണ്യം കിമനേനാസനേന മേ.
വിഷ്ടരാസനയോഗ്യോ ഹി കാലോയം മാമുപസ്ഥിതഃ৷৷2.20.28৷৷

I am setting forth to Dandaka forest. What is this seat for? A time has come for me when I am fit for a seat of kusa grass.

ചതുര്ദശ ഹി വര്ഷാണി വത്സ്യാമി വിജനേ വനേ.
മധുമൂലഫലൈര്ജീവന്ഹിത്വാ മുനിവദാമിഷമ്৷৷2.20.29৷৷

Abstaining from eating meat like hermits and living on honey, fruits and roots, I am to live in the solitary forest for fourteen years.

ഭരതായ മഹാരാജോ യൌവരാജ്യം പ്രയച്ഛതി.
മാം പുനര്ദണ്ഡകാരണ്യേ വിവാസയതി താപസമ്৷৷2.20.30৷৷

The great king is conferring the status of heir-apparent on Bharata while he is banishing me to Dandaka forest to live like an ascetic.

സ ഷട്ചാഷ്ടൌ ച വര്ഷാണി വത്സ്യാമി വിജനേ വനേ.
ആസേവമാനോ വന്യാനി ഫലമൂലൈശ്ച വര്തയന്৷৷2.20.31৷৷

Living on things available in the forest, on fruits and roots, I am to dwell in the uninhabited jungle for fourteen years.

സാ നികൃത്തേവ സാലസ്യ യഷ്ടിഃ പരശുനാ വനേ.
പപാത സഹസാ ദേവീ ദേവതേവ ദിവശ്ച്യുതാ৷৷2.20.32৷৷

All on a sidden Kausalya fell down on the ground like the branch of a sal tree in the forest severed by an axe, like a goddess dropped from heaven.

താമദുഃഖോചിതാം ദൃഷ്ട്വാ പതിതാം കദലീമിവ.
രാമസ്തൂത്ഥാപയാമാസ മാതരം ഗതചേതസമ്৷৷2.20.33৷৷

Seeing his mother who had done nothing to deserve (this) suffering and who had fallen down like a plantain tree, deprived of her senses, Rama raised her up (from the ground).

ഉപാവൃത്ത്യോത്ഥിതാം ദീനാം ബഡബാമിവ വാഹിതാമ്.
പാംസുകുണ്ഠിതസര്വാങ്ഗീം വിമമര്ശ ച പാണിനാ৷৷2.20.34৷৷

Rama gently wiped away the dust that had covered her body as Kausalya stood miserable, like a mare who stands up after having rolled on the ground while pulling the load.

സാ രാഘവമുപാസീനമസുഖാര്താ സുഖോചിതാ.
ഉവാച പുരുഷവ്യാഘ്രമുപശൃണ്വതി ലക്ഷ്മണേ৷৷2.20.35৷৷

Kausalya who deserved happiness yet was struck down by (this) distress spoke to Rama, the tiger among men who was sitting nearby, while Lakshmana was listening.

യദി പുത്ര! ന ജായേഥാ മമ ശോകായ രാഘവ.
ന സ്മ ദുഃഖമതോ ഭൂയഃ പശ്യേയമഹമപ്രജാഃ৷৷2.20.36৷৷

O my son, if you were not born to me, I, even as a woman without progeny, would not have experienced grief, more intense than this.

ഏക ഏവ ഹി വന്ധ്യായാ ശ്ശോകോ ഭവതി മാനസഃ.
അപ്രജാസ്മീതി സന്താപോ ന ഹ്യന്യഃ പുത്ര വിദ്യതേ৷৷2.20.37৷৷

O my son! a barren woman has only one mental agony that she has no progeny. Except that she does not have any other sorrow.

ന ദൃഷ്ടപൂര്വം കല്യാണം സുഖം വാ പതിപൌരുഷേ.
അപി പുത്രേ പി പശ്യേയമിതി രാമാസ്ഥിതം മയാ৷৷2.20.38৷৷

I did not have the fortune, O Rama, to enjoy any auspicious moment or pleasure earlier when my husband was in authority. I exist with the hope that I will have it when my son assumes authority.

സാ ബഹൂന്യമനോജ്ഞാനി വാക്യാനി ഹൃദയച്ഛിദാമ്.
അഹം ശ്രോഷ്യേ സപത്നീനാമവരാണാം വരാ സതീ৷৷2.20.39৷৷

I, being the eldest (of the queens) will have to listen to many heart-breaking and unpleasant words from my fellow-wives who are younger to me.

അതോ ദുഃഖതരം കിം നു പ്രമദാനാം ഭവിഷ്യതി.
മമ ശോകോ വിലാപശ്ച യാദൃശോയമനന്തകഃ৷৷2.20.40৷৷

There cannnot be greater distress for any woman than such unending grief and lamentation (which I am now experiencing).

ത്വയി സന്നിഹിതേപ്യേവമഹമാസം നിരാകൃതാ.
കിം പുനഃ പ്രോഷിതേ താത! ധ്രുവം മരണമേവ മേ৷৷2.20.41৷৷

O child! even when you are nearby I am neglected like this. What to say when you are banished. Death is certain to me.

അത്യന്തനിഗൃഹീതാസ്മി ഭര്തുര്നിത്യമതന്ത്രിതാ.
പരിവാരേണ കൈകേയ്യാ സ്സമാ വാപ്യഥവാവരാ৷৷2.20.42৷৷

Treating me as an equal or inferior to the attendants of Kaikeyi and making me
always dependent, my husband has greatly suppressed me.

യോഹി മാം സേവതേ കശ്ചിദഥവാപ്യനുവര്തതേ.
കൈകേയ്യാഃ പുത്രമന്വീക്ഷ്യ സ്വശ്ചി ജനോ നാഭിഭാഷതേ৷৷2.20.43৷৷

Any one who serves me or follows me will not talk to me after seeing Bharata (installed as heir-apparent).

നിത്യക്രോധതയാ തസ്യാഃ കഥം നു ഖരവാദിതത്.
കൈകേയ്യാ വദനം ദ്രഷ്ടും പുത്ര! ശക്ഷ്യാമി ദുര്ഗതാ৷৷2.20.44৷৷

Fallen into an unfortunate state how can I look at Kaikeyi's face who is always harsh and in temper?

ദശ സപ്ത ച വര്ഷാണി ജാതസ്യ തവ രാഘവ!
അതിതാനി പ്രകാങ്ക്ഷന്ത്യാ മയാ ദുഃഖപരിക്ഷയമ്৷৷2.20.45৷৷

O Rama, I have spent the last seventeen years after your birth with the expectaion that my sorrows would come to an end.

തദക്ഷയം മഹദ്ദുഃഖം നോത്സഹേ സഹിതും ചിരമ്.
വിപ്രകാരം സപത്നീനാമേവം ജീര്ണാപി രാഘവ!৷৷2.20.46৷৷

Therefore, O Rama, I cannot at this old age endure this great, endless sorrow and the insults from co-wives for long.

അപശ്യന്തീ തവ മുഖം പരിപൂര്ണശശിപ്രഭമ്.
കൃപണാ വര്തയിഷ്യാമി കഥം കൃപണജീവികാമ്৷৷2.20.47৷৷

Without beholding your face that is as bright as the full Moon, how can this wretched woman live this pitiable life?

ഉപവാസൈശ്ച യോഗൈശ്ച ബഹുഭിശ്ച പരിശ്രമൈഃ.
ദുഃഖം സംവര്ധിതോ മോഘം ത്വം ഹി ദുര്ഗതയാ മയാ৷৷2.20.48৷৷

Through meditation, through fasts and with a great deal of efforts you have been brought up by this luckless (mother). But alas! this is all in vain.

സ്ഥിരം തു ഹൃദയം മന്യേ മമേദം യന്ന ദീര്യതേ.
പ്രാവൃഷീവ മഹാനദ്യാ സ്പൃഷ്ടം കൂലം നവാമ്ഭസാ৷৷2.20.49৷৷

I think my heart must be very firm (hard) like the bark of a great river which, touched by (a flood of) fresh water in the rainy season does not disintegrate.

മമൈവ നൂനം മരണം ന വിദ്യതേ
ന ചാവകാശോസ്തി യമക്ഷയേമമ.
യദന്തകോദ്യൈവ ന മാം ജിഹീര്ഷതി.
പ്രസഹ്യ സിംഹോ രുദതീം മൃഗീമിവ৷৷2.20.50৷৷

There is no room for me in the abode of Yama (the god of death). If he does not
carry me off forcibly like a lion carrying away a crying female deer, certainly there is no death for me.

സ്ഥിരം ഹി നൂനം ഹൃദയം മമായസം
ന ഭിദ്യതേ യദ്ഭുവി നാവദീര്യതേ.
അനേന ദുഃഖേന ച ദേഹമര്പിതം
ധ്രുവം ഹ്യകാലേ മരണം ന വിദ്യതേ৷৷2.20.51৷৷

Surely my still (hard) heart is made of iron. It neither bursts nor breaks down on the ground. Pervaded by grief, there is no untimely death for this my body, too.

ഇദം ഹി ദുഃഖം യദനര്ഥകാനി മേ
വ്രതാനി ദാനാനി ച സംയമാശ്ച ഹി.
തപശ്ച തപ്തം യദപത്യകാരണാ-
ത്സുനിഷ്ഫലം ബീജമിവോപ്തമൂഷരേ৷৷2.20.52৷৷

My regret is that all my mortifications, gifts of charity and penances are of no avail. Even the asceticism which I practised for the sake of progeny was fruitless like a seed sown in a barren land.

യദി ഹ്യകാലേ മരണം സ്വയേച്ഛയാ
ലഭേത കശ്ചിദ്ഗുരുദുഃഖകര്ശിതഃ.
ഗതാഹമദ്യൈവ പരേതസംസദം
വിനാ ത്വയാ ധേനുരിവാത്മജേന വൈ৷৷2.20.53৷৷

If any one, tormented with great sorrow, could willingly commit suicide I would have gone the way to the assembly of Yama (the lord of death) right away as without you I will be now like a cow without a calf.

അഥാപി കിം ജീവിതമദ്യ മേ വൃഥാ
ത്വയാ വിനാ ചന്ദ്രനിഭാനനപ്രഭ.
അനുവ്രജിഷ്യാമി വനം ത്വയൈവ ഗൌ-
സ്സുദുര്ബലാ വത്സമിവാനുകാങ്ക്ഷയാ৷৷2.20.54৷৷

What is the use of this life now? What is life without you whose countenance glows like the full Moon? Like a cow emaciated by its search for the calf, I will follow you into the forest.

ഭൃശമസുഖമമര്ഷിതാ തദാ
ബഹു വിലലാപ സമീക്ഷ്യ രാഘവമ്.
വ്യസനമുപനിശമ്യ സാ മഹ-
ത്സുതമിവ ബദ്ധമവേക്ഷ്യ കിന്നരീ৷৷2.20.55৷৷

Kausalya, filled with anger due to extreme sorrow reflected over her misfortune, and burst into harrowing tears, looking at Rama, like a kinnari looking at her grown-up son taken captive.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ വിംശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the twentieth sarga of Ayodhyakanda of the the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.