Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 19. Rama decides to leave for forest.

 

[Rama hears from Kaikeyi about the boons promised by Dasaratha consents to leave for the forest goes to meet Kausalya.]

तदप्रियममित्रघ्नो वचनं मरणोपमम्।
श्रुत्वा न विव्यथे रामः कैकेयीं चेदमब्रवीत्।।2.19.1।।

एवमस्तु गमिष्यामि वनं वस्तुमहं त्वितः।
जटाजिनधरो राज्ञः प्रतिज्ञामनुपालयन्।।2.19.2।।

इदं तु ज्ञातुमिच्छामि किमर्थं मां महीपतिः।
नाभिनन्दति दुर्धर्षो यथापूर्वमरिन्दमः।।2.19.3।।

मन्युर्न च त्वया कार्यो देवि ब्रूमि तवाग्रतः।
यास्यामि भव सुप्रीता वनं चीरजटाधरः।।2.19.4।।

हितेन गुरुणा पित्रा कृतज्ञेन नृपेण च।
नियुज्यमानो विस्रब्धः किं न कुर्यामहं प्रियम्।।2.19.5।।

अलीकं मानसं त्वेकं हृदयं दहतीव मे।
स्वयं यन्नाह मां राजा भरतस्याभिषेचनम्।।2.19.6।।

अहं हि सीतां राज्यं च प्राणानिष्टान्धनानि च।
हृष्टो भ्रात्रे स्वयं दद्यां भरतायाप्रचोदितः।।2.19.7।।

किं पुनर्मनुजेन्द्रेण स्वयं पित्रा प्रचोदितः।
तव च प्रियकामार्थं प्रतिज्ञामनुपालयन्।।2.19.8।।

तदाश्वासय हीमं त्वं किन्विदं यन्महीपतिः।
वसुधासक्तनयनो मन्दमश्रूणि मुञ्चति।।2.19.9।।

गच्छन्तु चैवानयितुं दूताश्श्रीघ्रजवैर्हयैः।
भरतं मातुलकुलादद्यैव नृपशासनात्।।2.19.10।।

दण्डकारण्यमेषोऽहमितो गच्छामि सत्वरः।
अविचार्य पितुर्वाक्यं समा वस्तुं चतुर्दश।।2.19.11।।

सा हृष्टा तस्य तद्वाक्यं श्रुत्वा रामस्य कैकयी।
प्रस्थानं श्रद्धधाना हि त्वरयामास राघवम्।।2.19.12।।

एवं भवतु यास्यन्ति दूता श्शीघ्रजवैर्हयैः।
भरतं मातुलकुलादुपावर्तयितुं नराः।।2.19.13।।

तव त्वहं क्षमं मन्ये नोत्सुकस्य विलम्बनम्।
राम तस्मादित श्शीघ्रं वनं त्वं गन्तुमर्हसि।।2.19.14।।

व्रीडान्वित स्स्वयं यच्च नृपस्त्वां नाभिभाषते।
नैतत्किञ्चिन्नरश्रेष्ठ मन्युरेषोऽपनीयताम्।।2.19.15।।

यावत्त्वं न वनं यातः पुरादस्मादभित्वरन्।
पिता तावन्न ते राम स्नास्यते भोक्ष्यतेऽपि वा।।2.19.16।।

धिक्कष्टमिति निःश्वस्य राजा शोकपरिप्लुतः।
मूर्छितो न्यपतत्तस्मिन्पर्यङ्के हेमभूषिते।।2.19.17।।

रामोऽप्युत्थाप्य राजानं कैकेय्याभिप्रचोदितः।
कशयेवाहतो वाजी वनं गन्तुं कृतत्वरः।।2.19.18।।

तदप्रियमनार्याया वचनं दारुणोदयम्।
श्रुत्वा गतव्यथो रामः कैकेयीं वाक्यमब्रवीत्।।2.19.19।।

नाहमर्थपरो देवि लोकमावस्तुमुत्सहे।
विद्धिमामृषिभिस्तुल्यं केवलं धर्ममास्थितम्।।2.19.20।।

यदत्र भवतः किञ्चिच्छक्यं कर्तुं प्रियं मया।
प्राणानपि परित्यज्य सर्वथा कृतमेव तत्।।2.19.21।।

न ह्यतो धर्मचरणं किञ्चिदस्ति महत्तरम्।
यथा पितरिशुश्रूषा तस्य वा वचनक्रिया।।2.19.22।।

अनुक्तोऽप्यत्रभवता भवत्या वचनादहम्।
वने वत्स्यामि विजने वर्षाणीह चतुर्दश।।2.19.23।।

न नूनं मयि कैकयि किञ्चिदाशंससे गुणम्।
यद्राजानमवोचस्त्वं ममेश्वरतरा सती।।2.19.24।।

यावन्मातरमाप्नच्छे सीतां चानुनयाम्यहम्।
ततोऽद्यैव गमिष्यामि दण्डकानां महद्वनम्।।2.19.25।।

भरतः पालयेद्राज्यं शुश्रूषेच्च पितुर्यथा।
तथा भवत्या कर्तव्यं स हि धर्म स्सनातनः।।2.19.26।।

स रामस्य वचश्श्रृत्वा भृशं दुःखहतः पिता।
शोकादशक्नुवन्वकतुं प्ररुरोद महास्वनम्।।2.19.27।।

वन्दित्वा चरणौ रामो विसंज्ञस्य पितुस्तथा।
कैकेय्याश्चाप्यनार्यायाः निष्पपात महाद्युतिः।।2.19.28।।

स रामः पितरं कृत्वा कैकेयीं च प्रदक्षिणम्।
निष्क्रम्यान्तःपुरात्तस्मात्स्वं ददर्श सुहृज्जनम्।।2.19.29।।

तं बाष्पपरिपूर्णाक्षः पृष्ठतोऽनुजगाम ह।
लक्ष्मणः परमक्कृध्दः स्सुमित्रानन्दवर्धनः।।2.19.30।।

अभिषेचनिकं भाण्डं कृत्वा रामः प्रदक्षिणम्।
शनैर्जगाम सापेक्षो दृष्टिं तत्राविचालयन्।।2.19.31।।

न चास्य महतीं लक्ष्मीं राज्यनाशोऽपकर्षति।
लोककान्तस्य कान्तत्वाच्छीतरश्मेरिव क्षपा।।2.19.32।।

न वनं गन्तुकामस्य त्यजतश्च वसुन्धराम्।
सर्वलोकातिगस्येव लक्ष्यते चित्तविक्रिया।।2.19.33।।

प्रतिषिध्य शुभं छत्रं व्यजने च स्वलङ्कृते।
विसर्जयित्वा स्वजनं रथं पौरांस्तथा जनान्।।2.19.34।।

धारयन् मनसा दुःखमिन्द्रियाणि निगृह्य च।
प्रविवेशात्मवान्वेश्म मातुरप्रियशंसिवान्।2.19.35।।

सर्वोह्यभिजनश्श्रीमान् श्रीमतस्सत्यवादिनः।
नालक्षयत रामस्य किञ्चिदाकारमानने।।2.19.36।।

उचितं च महाबाहुर्नजहौहर्षमात्मनः।
शारद स्समुदीर्णांशुश्चन्द्रस्तेज इवात्मजम्।।2.19.37।।

वाचा मधुरया रामस्सर्वं सम्मानयञ्जनम्।
मातुस्समीपं धीरात्मा प्रविवेश महायशाः।।2.19.38।।

तं गुणैस्समतां प्राप्तो भ्राता विपुलविक्रमः।
सौमित्रिरनुवव्राज धारयन्दुःखमात्मजम्।।2.19.39।।

प्रविश्य वेश्मातिभृशं मुदाऽन्वितं
समीक्ष्य तां चार्थविपत्तिमागताम्।
न चैव रामोऽत्रजगामविक्रियां
सुहृज्जनस्यात्मविपत्तिशङ्कया।।2.19.40।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे एकोनविंशस्सर्गः।।

[Rama hears from Kaikeyi about the boons promised by Dasaratha-consents to leave for the forest- goes to meet Kausalya.]

തദപ്രിയമമിത്രഘ്നോ വചനം മരണോപമമ്.
ശ്രുത്വാ ന വിവ്യഥേ രാമഃ കൈകേയീം ചേദമബ്രവീത്৷৷2.19.1৷৷

The destroyer of enemies (Rama) did not feel distressed to hear these words painful like death. To Kaikeyi he said:

ഏവമസ്തു ഗമിഷ്യാമി വനം വസ്തുമഹം ത്വിതഃ.
ജടാജിനധരോ രാജ്ഞഃ പ്രതിജ്ഞാമനുപാലയന്৷৷2.19.2৷৷

Be it so; I shall go from here to the forest and live there with matted hair and deer-skin to keep the promise of the king.

ഇദം തു ജ്ഞാതുമിച്ഛാമി കിമര്ഥം മാം മഹീപതിഃ.
നാഭിനന്ദതി ദുര്ധര്ഷോ യഥാപൂര്വമരിന്ദമഃ৷৷2.19.3৷৷

Nevertheless I would like to know why king Dasaratha, an unassailable subduer of enemies does not greet me as usual.

മന്യുര്ന ച ത്വയാ കാര്യോ ദേവി! ബ്രൂമി തവാഗ്രതഃ.
യാസ്യാമി ഭവ സുപ്രീതാ വനം ചീരജടാധരഃ৷৷2.19.4৷৷

O Devi! you should not grieve. I declare in your presence that I shall go to the forest wearing tattered clothes (bark) and matted locks. Rejoice (to hear this).

ഹിതേന ഗുരുണാ പിത്രാ കൃതജ്ഞേന നൃപേണ ച.
നിയുജ്യമാനോ വിസ്രബ്ധഃ കിം ന കുര്യാമഹം പ്രിയമ്৷৷2.19.5৷৷

Ordered by my father who is my well-wisher, my guru, one with a sense of gratidude and, above all a king, shall I not, without hesitation do what pleases him?

അലീകം മാനസം ത്വേകം ഹൃദയം ദഹതീവ മേ.
സ്വയം യന്നാഹ മാം രാജാ ഭരതസ്യാഭിഷേചനമ്৷৷2.19.6৷৷

One thing which hurts me is that the king himself did not tell me about Bharata's
consecration. That alone is burning my heart.

അഹം ഹി സീതാം രാജ്യം ച പ്രാണാനിഷ്ടാന്ധനാനി ച.
ഹൃഷ്ടോ ഭ്രാത്രേ സ്വയം ദദ്യാം ഭരതായാപ്രചോദിതഃ৷৷2.19.7৷৷

Unurged, I would have gladly given to Bharata the kingdom, wealth, my most
coveted life, and even Sita.

കിം പുനര്മനുജേന്ദ്രേണ സ്വയം പിത്രാ പ്രചോദിതഃ.
തവ ച പ്രിയകാമാര്ഥം പ്രതിജ്ഞാമനുപാലയന്৷৷2.19.8৷৷

In order to keep the promise I shall do everything to fulfil your desire. Needless to say that my father has ordered this.

തദാശ്വാസയ ഹീമം ത്വം കിന്വിദം യന്മഹീപതിഃ.
വസുധാസക്തനയനോ മന്ദമശ്രൂണി മുഞ്ചതി৷৷2.19.9৷৷

Please console him. Why is it that the king with his eyes fixed upon the ground is shedding tears drop by drop?

ഗച്ഛന്തു ചൈവാനയിതും ദൂതാശ്ശ്രീഘ്രജവൈര്ഹയൈഃ.
ഭരതം മാതുലകുലാദദ്യൈവ നൃപശാസനാത്৷৷2.19.10৷৷

With the king's orders let messengers go right away on swift horses to fetch Bharata from his maternal uncle's house.

ദണ്ഡകാരണ്യമേഷോഹമിതോ ഗച്ഛാമി സത്വരഃ.
അവിചാര്യ പിതുര്വാക്യം സമാ വസ്തും ചതുര്ദശ৷৷2.19.11৷৷

As for me, without deliberating on the propriety of my father's orders, I shall go from here at once to Dandaka forest to live (there) for fourteen years.

സാ ഹൃഷ്ടാ തസ്യ തദ്വാക്യം ശ്രുത്വാ രാമസ്യ കൈകയീ.
പ്രസ്ഥാനം ശ്രദ്ധധാനാ ഹി ത്വരയാമാസ രാഘവമ്৷৷2.19.12৷৷

Kaikeyi, happy to hear the words of the son of the Raghus as she was convinced that his departure (to the forest) was certain, hastened him (to set out).

ഏവം ഭവതു യാസ്യന്തി ദൂതാ ശ്ശീഘ്രജവൈര്ഹയൈഃ.
ഭരതം മാതുലകുലാദുപാവര്തയിതും നരാഃ৷৷2.19.13৷৷

Let it be so. Messengers shall go at once on swift horses to bring Bharata from his maternal uncle's house.

തവ ത്വഹം ക്ഷമം മന്യേ നോത്സുകസ്യ വിലമ്ബനമ്.
രാമ! തസ്മാദിത ശ്ശീഘ്രം വനം ത്വം ഗന്തുമര്ഹസി৷৷2.19.14৷৷

Since you are eager (to go to the forest), I do not think it is proper to delay. O Rama! therefore it behoves you to proceed immediately from here to the forest.

വ്രീഡാന്വിത സ്സ്വയം യച്ച നൃപസ്ത്വാം നാഭിഭാഷതേ.
നൈതത്കിഞ്ചിന്നരശ്രേഷ്ഠ! മന്യുരേഷോപനീയതാമ്৷৷2.19.15৷৷

Out of shame the king is unable to speak to you. There is nothing other than this. O Rama, the best of men, dispel this distress (of mind).

യാവത്ത്വം ന വനം യാതഃ പുരാദസ്മാദഭിത്വരന്.
പിതാ താവന്ന തേ രാമ! സ്നാസ്യതേ ഭോക്ഷ്യതേപി വാ৷৷2.19.16৷৷

O Rama!, as long as you do not hasten to leave this city for the forest, your father will neither bathe nor eat.

ധിക്കഷ്ടമിതി നിഃശ്വസ്യ രാജാ ശോകപരിപ്ലുതഃ.
മൂര്ഛിതോ ന്യപതത്തസ്മിന്പര്യങ്കേ ഹേമഭൂഷിതേ৷৷2.19.17৷৷

'Fie, what a calamity!' sighing thus, the king, overwhelmed with sorrow, fainted and fell back on the golden couch.

രാമോപ്യുത്ഥാപ്യ രാജാനം കൈകേയ്യാഭിപ്രചോദിതഃ.
കശയേവാഹതോ വാജീ വനം ഗന്തും കൃതത്വരഃ৷৷2.19.18৷৷

Rama lifted up the king and, urged by Kaikeyi, hastened to depart for the forest like a horse flogged by a whip.

തദപ്രിയമനാര്യായാ വചനം ദാരുണോദയമ്.
ശ്രുത്വാ ഗതവ്യഥോ രാമഃ കൈകേയീം വാക്യമബ്രവീത്৷৷2.19.19৷৷

Rama listened to the dreadful, cruel words of the ignoble woman but, without feeling any sorrow, said to Kaikeyi, these words:

നാഹമര്ഥപരോ ദേവി! ലോകമാവസ്തുമുത്സഹേ.
വിദ്ധിമാമൃഷിഭിസ്തുല്യം കേവലം ധര്മമാസ്ഥിതമ്৷৷2.19.20৷৷

O Devi, I have no desire to live in this world for the sake of wealth. Know me as one with the sages who are devoted only to righteousness.

യദത്ര ഭവതഃ കിഞ്ചിച്ഛക്യം കര്തും പ്രിയം മയാ.
പ്രാണാനപി പരിത്യജ്യ സര്വഥാ കൃതമേവ തത്৷৷2.19.21৷৷

If I am able to do anything which pleases my venerable father, it shall be done in every possible manner, may be even at the cost of my life.

ന ഹ്യതോ ധര്മചരണം കിഞ്ചിദസ്തി മഹത്തരമ്.
യഥാ പിതരിശുശ്രൂഷാ തസ്യ വാ വചനക്രിയാ৷৷2.19.22৷৷

There is no greater observance of righteousness than doing service to one's father or carrying out his orders.

അനുക്തോപ്യത്രഭവതാ ഭവത്യാ വചനാദഹമ്.
വനേ വത്സ്യാമി വിജനേ വര്ഷാണീഹ ചതുര്ദശ৷৷2.19.23৷৷

Though this has not been said by my respectable father himself, I shall live in the forlorn forest for fourteen years in accordance with your word.

ന നൂനം മയി കൈകയി! കിഞ്ചിദാശംസസേ ഗുണമ്.
യദ്രാജാനമവോചസ്ത്വം മമേശ്വരതരാ സതീ৷৷2.19.24৷৷

Since in my case you have exercised more authority (than my father) and pleaded with the king, it follows, you, for sure, do not see any virtue in me, O Kaikeyi! (Or else, you should not have asked for Bharata's kingship).

യാവന്മാതരമാപ്നച്ഛേ സീതാം ചാനുനയാമ്യഹമ്.
തതോദ്യൈവ ഗമിഷ്യാമി ദണ്ഡകാനാം മഹദ്വനമ്৷৷2.19.25৷৷

After taking leave of my mother and consoling Sita, today itself I shall go to that wild Dandaka forest.

ഭരതഃ പാലയേദ്രാജ്യം ശുശ്രൂഷേച്ച പിതുര്യഥാ.
തഥാ ഭവത്യാ കര്തവ്യം സ ഹി ധര്മ സ്സനാതനഃ৷৷2.19.26৷৷

It is your bounden duty to see that Bharata rules the kingdom and serves father.

സ രാമസ്യ വചശ്ശ്രൃത്വാ ഭൃശം ദുഃഖഹതഃ പിതാ.
ശോകാദശക്നുവന്വകതും പ്രരുരോദ മഹാസ്വനമ്৷৷2.19.27৷৷

Father (Dasaratha), too tormented with grief to speak cried out loudly on hearing the words of Rama.

വന്ദിത്വാ ചരണൌ രാമോ വിസംജ്ഞസ്യ പിതുസ്തഥാ.
കൈകേയ്യാശ്ചാപ്യനാര്യായാഃ നിഷ്പപാത മഹാദ്യുതിഃ৷৷2.19.28৷৷

Effulgent Rama bowed at the feet of his father who had fallen into a swoon. He bowed at the feet of the ignoble Kaikeyi and set out.

സ രാമഃ പിതരം കൃത്വാ കൈകേയീം ച പ്രദക്ഷിണമ്.
നിഷ്ക്രമ്യാന്തഃപുരാത്തസ്മാത്സ്വം ദദര്ശ സുഹൃജ്ജനമ്৷৷2.19.29৷৷

Hardly had Rama withdrawn from the harem after circumambulating his father and Kaikeyi when he saw his friends .

തം ബാഷ്പപരിപൂര്ണാക്ഷഃ പൃഷ്ഠതോനുജഗാമ ഹ.
ലക്ഷ്മണഃ പരമക്കൃധ്ദഃ സ്സുമിത്രാനന്ദവര്ധനഃ৷৷2.19.30৷৷

Lakshmana, the enhancer of Sumitra's delight, with his eyes brimming with tears, followed him in a rage.

അഭിഷേചനികം ഭാണ്ഡം കൃത്വാ രാമഃ പ്രദക്ഷിണമ്.
ശനൈര്ജഗാമ സാപേക്ഷോ ദൃഷ്ടിം തത്രാവിചാലയന്৷৷2.19.31৷৷

Rama circumambulated the vessels meant for the consecration ceremony and steadily glancing at them with attention slowly moved away.

ന ചാസ്യ മഹതീം ലക്ഷ്മീം രാജ്യനാശോപകര്ഷതി.
ലോകകാന്തസ്യ കാന്തത്വാച്ഛീതരശ്മേരിവ ക്ഷപാ৷৷2.19.32৷৷

Rama was the beloved of the people. Loss of kingdom did not diminish his splendour just like night cannot diminish the splendour of the cool-rayed Moon.

ന വനം ഗന്തുകാമസ്യ ത്യജതശ്ച വസുന്ധരാമ്.
സര്വലോകാതിഗസ്യേവ ലക്ഷ്യതേ ചിത്തവിക്രിയാ৷৷2.19.33৷৷

Rama was determined to renounce the kingdom and go to the forest. So none could see any change in his mind. (For) he was one beyond all worldly affairs.

പ്രതിഷിധ്യ ശുഭം ഛത്രം വ്യജനേ ച സ്വലങ്കൃതേ.
വിസര്ജയിത്വാ സ്വജനം രഥം പൌരാംസ്തഥാ ജനാന്৷৷2.19.34৷৷

ധാരയന് മനസാ ദുഃഖമിന്ദ്രിയാണി നിഗൃഹ്യ ച.
പ്രവിവേശാത്മവാന്വേശ്മ മാതുരപ്രിയശംസിവാന്.2.19.35৷৷

Self-possessed Rama held back his sorrow within his mind, abandoned the
auspicious umbrella, well-decorated fans and chariot, sent away kinsmen, city-dwellers and others and entered his mother's residence to break the unpleasant news.

സര്വോഹ്യഭിജനശ്ശ്രീമാന് ശ്രീമതസ്സത്യവാദിനഃ.
നാലക്ഷയത രാമസ്യ കിഞ്ചിദാകാരമാനനേ৷৷2.19.36৷৷

All the glorious people around him did not observe any change in the countenance of that dignified and truthful Rama.

ഉചിതം ച മഹാബാഹുര്നജഹൌഹര്ഷമാത്മനഃ.
ശാരദ സ്സമുദീര്ണാംശുശ്ചന്ദ്രസ്തേജ ഇവാത്മജമ്৷৷2.19.37৷৷

The mighty-armed (Rama) did not leave his habitual cheerfulness like the autumnal Moon his own brightness.

വാചാ മധുരയാ രാമസ്സര്വം സമ്മാനയഞ്ജനമ്.
മാതുസ്സമീപം ധീരാത്മാ പ്രവിവേശ മഹായശാഃ৷৷2.19.38৷৷

Firm-minded and illustrious Rama treated all people with sweet words and approached his mother.

തം ഗുണൈസ്സമതാം പ്രാപ്തോ ഭ്രാതാ വിപുലവിക്രമഃ.
സൌമിത്രിരനുവവ്രാജ ധാരയന്ദുഃഖമാത്മജമ്৷৷2.19.39৷৷

Mighty Lakshmana as virtuous as his brother held the sorrow in his mind and followed him.

പ്രവിശ്യ വേശ്മാതിഭൃശം മുദാന്വിതം
സമീക്ഷ്യ താം ചാര്ഥവിപത്തിമാഗതാമ്.
ന ചൈവ രാമോത്രജഗാമവിക്രിയാം
സുഹൃജ്ജനസ്യാത്മവിപത്തിശങ്കയാ৷৷2.19.40৷৷

Rama entered the palace which was full of great rejoicing. He did not disclose the obstruction that had come on the way of achieving his objective for fear of causing distress to his friends.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ ഏകോനവിംശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the nineteenth sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.