Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 18. Kaikeyi's harsh words.

 

[Rama enquires Kaikeyi the reasons for his father's grief-- she informs him about the two boons bestowed by the king -- urges him to uphold the promise given by his father and live in the forest for fourteen years.]

स ददर्शासने रामो निषण्णं पितरं शुभे।
कैकेयीसहितं दीनं मुखेन परिशुष्यता।।2.18.1।।

स पितुश्चरणौ पूर्वमभिवाद्य विनीतवत्।
ततो ववन्दे चरणौ कैकेय्या स्सुसमाहितः।।2.18.2।।

रामेत्युक्त्वा तु वचनं बाष्पपर्याकुलेक्षणः।
शशाक नृपतिर्दीनो नेक्षितुं नाभिभाषितुम्।।2.18.3।।

तदपूर्वं नरपतेर्दृष्ट्वा रूपं भयावहम्।
रामोऽपि भयमापन्नः पदा स्पृष्ट्वेव पन्नगम्।।2.18.4।।

इन्द्रियैरप्रहृष्टैस्तं शोकसन्तापकर्शितम्।
निश्श्वसन्तं महाराजं व्यथिताकुलचेतसम्।।2.18.5।।

ऊर्मिमालिनमक्षोभ्यं क्षुभ्यन्तमिव सागरम्।
उपप्लुतमिवादित्यमुक्तानृतमृषिं यथा।।2.18.6।।

अचिन्त्यकल्पं हि पितुस्तं शोकमुपधारयन्।
बभूव संरब्धतर स्समुद्र इव पर्वणि।।2.18.7।।

चिन्तयामास च तदा रामः पितृहिते रतः।
किं स्विदद्यैव नृपतिर्न मां प्रत्यभिनन्दति।।2.18.8।।

अन्यदा मां पिता दृष्ट्वा कुपितोऽपि प्रसीदति।
तस्य मामद्य संप्रेक्ष्य किमायासः प्रवर्तते।।2.18.9।।

स दीन इव शोकार्तो विषण्णवदनद्युतिः।
कैकेयीमभिवाद्यैव रामो वचनमब्रवीत्।।2.18.10।।

कच्चिन्मया नापराद्धमज्ञानाद्येन मे पिता।
कुपितस्तन्ममाचक्ष्व त्वं चैवैनं प्रसादय।।2.18.11।।

अप्रसन्नमनाः किन्नु सदा मां प्रति वत्सलः।
विवर्णवदनो दीनो न हि मामभिभाषते।।2.18.12।।

शरीरो मानसो वापि कच्चिदेनं न बाधते।
सन्तापोवाऽभितापो वा दुर्लभं हि सदा सुखम्।।2.18.13।।

कच्चिन्न किञ्चिद्भरते कुमारे प्रियदर्शने।
शत्रुघ्ने वा महासत्त्वे मात्रूणां वा ममाशुभम्।।2.18.14।।

अतोषयन्महाराजमकुर्वन्वा पितुर्वचः।
मुहूर्तमपि नेच्छेयं जीवितुं कुपिते नृपे।।2.18.15।।

यतोमूलं नरः पश्येत्प्रादुर्भावमिहात्मनः।
कथं तस्मिन्नवर्तेत प्रत्यक्षे सति दैवते।।2.18.16।।

कच्चित्ते परुषं किञ्चिदभिमानात्पतिता मम।
उक्तो भवत्या कोपेन यत्रास्य लुलितं मनः।।2.18.17।।

एतदाचक्ष्व मे देवि तत्त्वेन परिपृच्छतः।
किं निमित्तमपूर्वोयं विकारो मनुजाधिपे।।2.18.18।।

एवमुक्ता तु कैकेयी राघवेण महात्मना।
उवाचेदं सुनिर्लज्जा धृष्टमात्महितं वचः।।2.18.19।।

न राजा कुपितो राम व्यसनं नास्य किञ्चन।
किञ्चिन्मनोगतंत्वस्य त्वद्भयान्नाभिभाषते।।2.18.20।।

प्रियं त्वामप्रियं वक्तुं वाणी नास्योपवर्तते।
तदवश्यं त्वया कार्यं यदनेनाश्रुतं मम।।2.18.21।।

एष मह्यं वरं दत्त्वा पुरा मामभिपूज्य च।
स पश्चात्तप्यते राजा यथाऽन्यः प्राकृतस्तथा।।2.18.22।।

अतिसृज्य ददानीति वरं मम विशांपतिः।
स निरर्थं गतजले सेतुं बन्धितुमिच्छति।।2.18.23।।

धर्ममूलमिदं राम विदितं च सतामपि।
तत्सत्यं न त्यजेद्राजा कुपितस्त्वत्कृते यथा।।2.18.24।।

यदि तद्वक्ष्यते राजा शुभं वा यदि वाऽशुभम्।
करिष्यसि ततस्सर्वमाख्यास्यामि पुनस्त्वहम्।।2.18.25।।

यदि त्वभिहितं राज्ञा त्वयि तन्न विपत्स्यते।
ततोऽहमभिधास्यामि न ह्येष त्वयि वक्ष्यति।।2.18.26।।

एतत्तु वचनं श्रुत्वा कैकेय्या समुदाहृतम्।
उवाच व्यथितो रामस्तां देवीं नृपसन्निधौ।।2.18.27।।

अहो धिङ्नार्हसे देवि वक्तुं मामीदृशं वचः।
अहं हि वचनाद्राज्ञः पतेयमपि पावके।।2.18.28।।

भक्षयेयं विषं तीक्ष्णं मज्जेयमपि चार्णवे।
नियुक्तो गुरुणा पित्रा नृपेण च हितेन च।।2.18.29।।

तद्ब्रूहि वचनं देवि राज्ञो यदभिकाङ्क्षितम्।
करिष्ये प्रतिजाने च रामो द्विर्नाभिभाषते।।2.18.30।।

तमार्जवसमायुक्तमनार्या सत्यवादिनम्।
उवाच रामं कैकेयी वचनं भृशदारुणम्।।2.18.31।।

पुरा दैवासुरे युद्धे पित्रा ते मम राघव।
रक्षितेन वरौ दत्तौ सशल्येन महारणे।।2.18.32।।

तत्र मे याचितो राजा भरतस्याभिषेचनम्।
गमनं दण्डकारण्ये तव चाद्यैव राघव।।2.18.33।।

यदि सत्यप्रतिज्ञं त्वं पितरं कर्तुमिच्छसि।
आत्मानं च नरश्रेष्ठ मम वाक्यमिदं शृणु।।2.18.34।।

सन्निदेशे पितुस्तिष्ठ यथा तेन प्रतिश्रुतम्।
त्वयाऽरण्यं प्रवेष्टव्यं नव वर्षाणि पञ्च च।।2.18.35।।

भरतस्त्वभिषिच्येत यदेतदभिषेचनम्।
त्वदर्थे विहितं राज्ञा तेन सर्वेण राघव।।2.18.36।।

सप्त सप्त च वर्षाणि दण्डकारण्यमाश्रितः।
अभिषेकमिमं त्यक्त्वा जटाजिनधरो वस।।2.18.37।।

भरतः कोसलपुरे प्रशास्तु वसुधामिमाम्।
नानारत्न समाकीर्णां सवाजिरथकुञ्जराम्।।2.18.38।।

एतेन त्वां नरेन्द्रोऽयं कारुण्येन समाप्लुतः।
शोकसंक्लिष्ट वदनो न शक्नोति निरीक्षितुम्।।2.18.39।।

एतत्कुरु नरेन्द्रस्य वचनं रघुनन्दन।
सत्येन महता राम तारयस्व नरेश्वरम्।।2.18.40।।

इतीव तस्यां परुषं वदन्त्यां
न चैव रामः प्रविवेश शोकम्।
प्रविव्यथे चापि महानुभावो
राजा तु पुत्रव्यसनाभितप्तः।।2.18.41।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे अष्टादशस्सर्गः।।

[Rama enquires Kaikeyi the reasons for his father's grief-- she informs him about the two boons bestowed by the king -- urges him to uphold the promise given by his father and live in the forest for fourteen years.]

സ ദദര്ശാസനേ രാമോ നിഷണ്ണം പിതരം ശുഭേ.
കൈകേയീസഹിതം ദീനം മുഖേന പരിശുഷ്യതാ৷৷2.18.1৷৷

Rama beheld his father reclined on an auspicious couch and by his side was seated Kaikeyi. He looked wretched with a pale face.

സ പിതുശ്ചരണൌ പൂര്വമഭിവാദ്യ വിനീതവത്.
തതോ വവന്ദേ ചരണൌ കൈകേയ്യാ സ്സുസമാഹിതഃ৷৷2.18.2৷৷

With all humility and well-composed mind, he made reverential salutation first at his father's feet and thereafter at Kaikeyi's.

രാമേത്യുക്ത്വാ തു വചനം ബാഷ്പപര്യാകുലേക്ഷണഃ.
ശശാക നൃപതിര്ദീനോ നേക്ഷിതും നാഭിഭാഷിതുമ്৷৷2.18.3৷৷

Dasaratha uttered the word 'Rama', but thereafter could neither say any more in distress nor look at him becuase his eyes were brimming with tears.

തദപൂര്വം നരപതേര്ദൃഷ്ട്വാ രൂപം ഭയാവഹമ്.
രാമോപി ഭയമാപന്നഃ പദാ സ്പൃഷ്ട്വേവ പന്നഗമ്৷৷2.18.4৷৷

Never before did Rama see such frightful appearance of his father. He was seized with fear as if he trampled a serpent.

ഇന്ദ്രിയൈരപ്രഹൃഷ്ടൈസ്തം ശോകസന്താപകര്ശിതമ്.
നിശ്ശ്വസന്തം മഹാരാജം വ്യഥിതാകുലചേതസമ്৷৷2.18.5৷৷

ഊര്മിമാലിനമക്ഷോഭ്യം ക്ഷുഭ്യന്തമിവ സാഗരമ്.
ഉപപ്ലുതമിവാദിത്യമുക്താനൃതമൃഷിം യഥാ৷৷2.18.6৷৷

Maharaja (Dasaratha) with his senses dulled had become emaciated due to sorrow and suffering. With an agitated and troubled mind, he was breathing heavily. Although unshakable, he looked agitated like an ocean with successive rows of waves, like the Sun in eclipse, like an ascetic who has uttered falsehood.

അചിന്ത്യകല്പം ഹി പിതുസ്തം ശോകമുപധാരയന്.
ബഭൂവ സംരബ്ധതര സ്സമുദ്ര ഇവ പര്വണി৷৷2.18.7৷৷

The more Rama reflected on the incomprehensible sorrow of the king, the more he became perturbed like an ocean on the new Moon day

ചിന്തയാമാസ ച തദാ രാമഃ പിതൃഹിതേ രതഃ.
കിം സ്വിദദ്യൈവ നൃപതിര്ന മാം പ്രത്യഭിനന്ദതി৷৷2.18.8৷৷

Devoted to his father's well-being, Rama reflected, Why does not father reciprocate my greeting (like on other days)?

അന്യദാ മാം പിതാ ദൃഷ്ട്വാ കുപിതോപി പ്രസീദതി.
തസ്യ മാമദ്യ സംപ്രേക്ഷ്യ കിമായാസഃ പ്രവര്തതേ৷৷2.18.9৷৷

On other occasions even though angry he would feel pleased. But today why does he feel sad even after seeing me?

സ ദീന ഇവ ശോകാര്തോ വിഷണ്ണവദനദ്യുതിഃ.
കൈകേയീമഭിവാദ്യൈവ രാമോ വചനമബ്രവീത്৷৷2.18.10৷৷

With a sorrowful countenance Rama made salutation to Kaikeyi and said like a wretch tormented with grief:

കച്ചിന്മയാ നാപരാദ്ധമജ്ഞാനാദ്യേന മേ പിതാ.
കുപിതസ്തന്മമാചക്ഷ്വ ത്വം ചൈവൈനം പ്രസാദയ৷৷2.18.11৷৷

Have I committed any offence unknowingly? Please tell me why my father is angry with me. You alone can pacify him.

അപ്രസന്നമനാഃ കിന്നു സദാ മാം പ്രതി വത്സലഃ.
വിവര്ണവദനോ ദീനോ ന ഹി മാമഭിഭാഷതേ৷৷2.18.12৷৷

Father has always been affectionate to me but today why is he in a dejected mood? Why does his countenance look pale and wretched? Why does he not speak to me?

ശരീരോ മാനസോ വാപി കച്ചിദേനം ന ബാധതേ.
സന്താപോവാഭിതാപോ വാ ദുര്ലഭം ഹി സദാ സുഖമ്৷৷2.18.13৷৷

Is he suffering from any physical ailment or mental agony? It is affliction of either the body or the mind. (For) perpetual happiness is indeed rare.

കച്ചിന്ന കിഞ്ചിദ്ഭരതേ കുമാരേ പ്രിയദര്ശനേ.
ശത്രുഘ്നേ വാ മഹാസത്ത്വേ മാത്രൂണാം വാ മമാശുഭമ്৷৷2.18.14৷৷

Has any misfortune befallen the handsome Bharata or the mighty Satrughna or any of my mothers?

അതോഷയന്മഹാരാജമകുര്വന്വാ പിതുര്വചഃ.
മുഹൂര്തമപി നേച്ഛേയം ജീവിതും കുപിതേ നൃപേ৷৷2.18.15৷৷

If I have (ever) displeased the maharaja, my father or disobeyed his command which has angered him, I do not wish to live for a moment৷৷

യതോമൂലം നരഃ പശ്യേത്പ്രാദുര്ഭാവമിഹാത്മനഃ.
കഥം തസ്മിന്നവര്തേത പ്രത്യക്ഷേ സതി ദൈവതേ৷৷2.18.16৷৷

How can a man who owes his origin (birth) in this world to him (father) who still exists as a visible god not conduct himself (as per his wish)?

കച്ചിത്തേ പരുഷം കിഞ്ചിദഭിമാനാത്പതിതാ മമ.
ഉക്തോ ഭവത്യാ കോപേന യത്രാസ്യ ലുലിതം മനഃ৷৷2.18.17৷৷

Have you said anything harsh to my father out of anger or (injured) self-respect for which his mind has been shaken?

ഏതദാചക്ഷ്വ മേ ദേവി തത്ത്വേന പരിപൃച്ഛതഃ.
കിം നിമിത്തമപൂര്വോയം വികാരോ മനുജാധിപേ৷৷2.18.18৷৷

O Devi! I am repeatedly asking you the cause of this unprecedented change in the king please tell me the truth.

ഏവമുക്താ തു കൈകേയീ രാഘവേണ മഹാത്മനാ.
ഉവാചേദം സുനിര്ലജ്ജാ ധൃഷ്ടമാത്മഹിതം വചഃ৷৷2.18.19৷৷

When Kaikeyi was thus asked by the magnanimous scion of the Raghus (Rama) she
uttered unashamed these impudent words in her own interest.

ന രാജാ കുപിതോ രാമ! വ്യസനം നാസ്യ കിഞ്ചന.
കിഞ്ചിന്മനോഗതംത്വസ്യ ത്വദ്ഭയാന്നാഭിഭാഷതേ৷৷2.18.20৷৷

O Rama, the king is neither angry, nor has any misforturne befallen him. But out of fear for you he is not able to speak out what he has in mind.

പ്രിയം ത്വാമപ്രിയം വക്തും വാണീ നാസ്യോപവര്തതേ.
തദവശ്യം ത്വയാ കാര്യം യദനേനാശ്രുതം മമ৷৷2.18.21৷৷

The goddess of speech does not permit him to say an unpleasant thing to you for you are his beloved son. So you must fulfil the promise he has made to me.

ഏഷ മഹ്യം വരം ദത്ത്വാ പുരാ മാമഭിപൂജ്യ ച.
സ പശ്ചാത്തപ്യതേ രാജാ യഥാന്യഃ പ്രാകൃതസ്തഥാ৷৷2.18.22৷৷

In the past the king had honoured me with (two) boons. Now like any other common man he is repenting (for the same).

അതിസൃജ്യ ദദാനീതി വരം മമ വിശാംപതിഃ.
സ നിരര്ഥം ഗതജലേ സേതും ബന്ധിതുമിച്ഛതി৷৷2.18.23৷৷

The king bestowed on me boons saying, 'I shall grant you two boons'. But now he wishes in vain to build a dam when the water has run down.

ധര്മമൂലമിദം രാമ! വിദിതം ച സതാമപി.
തത്സത്യം ന ത്യജേദ്രാജാ കുപിതസ്ത്വത്കൃതേ യഥാ৷৷2.18.24৷৷

O Rama, this (truth) is the basis of righteousness. The virtuous also know this. The king being angry (with me), should not abandon the truth for your sake.

യദി തദ്വക്ഷ്യതേ രാജാ ശുഭം വാ യദി വാശുഭമ്.
കരിഷ്യസി തതസ്സര്വമാഖ്യാസ്യാമി പുനസ്ത്വഹമ്৷৷2.18.25৷৷

If you fulfil whatever the king says, pleasant or unpleasant, I shall relate to you everything.

യദി ത്വഭിഹിതം രാജ്ഞാ ത്വയി തന്ന വിപത്സ്യതേ.
തതോഹമഭിധാസ്യാമി ന ഹ്യേഷ ത്വയി വക്ഷ്യതി৷৷2.18.26৷৷

If you do not transgress the word given by the king I shall tell you everything. The king on his own will not tell you.

ഏതത്തു വചനം ശ്രുത്വാ കൈകേയ്യാ സമുദാഹൃതമ്.
ഉവാച വ്യഥിതോ രാമസ്താം ദേവീം നൃപസന്നിധൌ৷৷2.18.27৷৷

Very much depressed on hearing the words of Kaikeyi, Rama thus said to her in the presence of the king:

അഹോ ധിങ്നാര്ഹസേ ദേവി വക്തും മാമീദൃശം വചഃ.
അഹം ഹി വചനാദ്രാജ്ഞഃ പതേയമപി പാവകേ৷৷2.18.28৷৷

ഭക്ഷയേയം വിഷം തീക്ഷ്ണം മജ്ജേയമപി ചാര്ണവേ.
നിയുക്തോ ഗുരുണാ പിത്രാ നൃപേണ ച ഹിതേന ച৷৷2.18.29৷৷

Alas, what a pity, O queen, it does not behove you to speak to me such words. I can jump into fire. Since he is my father, preceptor and well-wisher, I shall consume
deadly poison or even get drowned in the sea if he so commands.

തദ്ബ്രൂഹി വചനം ദേവി രാജ്ഞോ യദഭികാങ്ക്ഷിതമ്.
കരിഷ്യേ പ്രതിജാനേ ച രാമോ ദ്വിര്നാഭിഭാഷതേ৷৷2.18.30৷৷

Hence tell me, O Devi! Whatever be the desire of the king: I promise I shall carry out, Rama does not say two things (does not go back on his word).

തമാര്ജവസമായുക്തമനാര്യാ സത്യവാദിനമ്.
ഉവാച രാമം കൈകേയീ വചനം ഭൃശദാരുണമ്৷৷2.18.31৷৷

To Rama who was devoted to truth and to rectitude of conduct the ignobale Kaikeyi said:

പുരാ ദൈവാസുരേ യുദ്ധേ പിത്രാ തേ മമ രാഘവ.
രക്ഷിതേന വരൌ ദത്തൌ സശല്യേന മഹാരണേ৷৷2.18.32৷৷

O descendant of Raghu! in the great war between gods and demons in the past your father had granted me two boons for protecting him when he was wounded by a shaft.

തത്ര മേ യാചിതോ രാജാ ഭരതസ്യാഭിഷേചനമ്.
ഗമനം ദണ്ഡകാരണ്യേ തവ ചാദ്യൈവ രാഘവ৷৷2.18.33৷৷

O scion of the Raghus, hence I have asked the king for consecration of Bharata and your departure to Dandaka forest today itself.

യദി സത്യപ്രതിജ്ഞം ത്വം പിതരം കര്തുമിച്ഛസി.
ആത്മാനം ച നരശ്രേഷ്ഠ! മമ വാക്യമിദം ശൃണു৷৷2.18.34৷৷

O the best of men! if you want to be true to the word given by you and your father, listen to what I say.

സന്നിദേശേ പിതുസ്തിഷ്ഠ യഥാ തേന പ്രതിശ്രുതമ്.
ത്വയാരണ്യം പ്രവേഷ്ടവ്യം നവ വര്ഷാണി പഞ്ച ച৷৷2.18.35৷৷

Abide by your father's command. As promised by him go to the forest for fourteen years.

ഭരതസ്ത്വഭിഷിച്യേത യദേതദഭിഷേചനമ്.
ത്വദര്ഥേ വിഹിതം രാജ്ഞാ തേന സര്വേണ രാഘവ!৷৷2.18.36৷৷

Bharata shall be consecrated, O descendant of the Raghu dynasty! with all these preparations made by the king to install you.

സപ്ത സപ്ത ച വര്ഷാണി ദണ്ഡകാരണ്യമാശ്രിതഃ.
അഭിഷേകമിമം ത്യക്ത്വാ ജടാജിനധരോ വസ৷৷2.18.37৷৷

Forsake this consecration, wear matted locks and deer-skin and take refuge in Dandaka forest for fourteen years.

ഭരതഃ കോസലപുരേ പ്രശാസ്തു വസുധാമിമാമ്.
നാനാരത്ന സമാകീര്ണാം സവാജിരഥകുഞ്ജരാമ്৷৷2.18.38৷৷

Let Bharata live in Ayodhya, the capital of Kosala and rule this kingdom rich in gems of different kinds in horses, chariots and elephants.

ഏതേന ത്വാം നരേന്ദ്രോയം കാരുണ്യേന സമാപ്ലുതഃ.
ശോകസംക്ലിഷ്ട വദനോ ന ശക്നോതി നിരീക്ഷിതുമ്৷৷2.18.39৷৷

This is why the king with his face tortured by tears and (his heart) overwhelmed with compassion for you, is unable to look at you.

ഏതത്കുരു നരേന്ദ്രസ്യ വചനം രഘുനന്ദന.
സത്യേന മഹതാ രാമ താരയസ്വ നരേശ്വരമ്৷৷2.18.40৷৷

O Joy of the Raghus, O son of the Raghu race, carry out the word of promise given by the king and save him by helping him keep the truth which is great.

ഇതീവ തസ്യാം പരുഷം വദന്ത്യാം
ന ചൈവ രാമഃ പ്രവിവേശ ശോകമ്.
പ്രവിവ്യഥേ ചാപി മഹാനുഭാവോ
രാജാ തു പുത്രവ്യസനാഭിതപ്തഃ৷৷2.18.41৷৷

Even though she was speaking harsh words, Rama did not come to grief. But the magnanimous king was greatly afflicted to see the calamity on his son.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ അഷ്ടാദശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the eighteenth sarga of Ayodhyakanda of the oly Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.