Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 16. Rama accompanied by Lakshmana proceeds to his father's palace

 

[Sumantra reaches Rama's palace and conveys to him Dasaratha's message. Rama accompanied by Lakshmana proceeds to his father's palace-- comments of men and women on his way to the king.]

तदन्तःपुरद्वारं समतीत्य जनाकुलम्।
प्रविविक्तां ततः कक्ष्यामाससाद पुराणवित्।।2.16.1।।

प्रासकार्मुकबिभ्रद्भिर्युवभिर्मृष्टकुण्डलैः।
अप्रमादिभिरेकाग्रै स्स्वनुरक्तैरधिष्ठिताम्।।2.16.2।।

तदन्तःपुरद्वारं समतीत्य जनाकुलम्।
प्रविविक्तां ततः कक्ष्यामाससाद पुराणवित्।।2.16.1।।

प्रासकार्मुकबिभ्रद्भिर्युवभिर्मृष्टकुण्डलैः।
अप्रमादिभिरेकाग्रै स्स्वनुरक्तैरधिष्ठिताम्।।2.16.2।।

तत्र काषायिणो वृद्धान् वेत्रपाणीन् स्वलङ्कृतान्।
ददर्श विष्ठितान् द्वारि स्त्र्यध्यक्षान्सुसमाहितान्।।2.16.3।।

ते समीक्ष्य समायान्तं रामप्रियचिकीर्षवः।
सहसोत्पतितास्सर्वे स्वासनेभ्यस्ससम्भ्रमाः।।2.16.4।।

तानुवाच विनीतात्मा सूतपुत्रः प्रदक्षिणः।
क्षिप्रमाख्यात रामाय सुमंन्त्रो द्वारि तिष्ठति।।2.16.5।।

ते राममुपसङ्गम्य भर्तुः प्रियचिकीर्षवः।
सहभार्याय रामाय क्षिप्रमेवाभिचक्षिरे।।2.16.6।।

प्रतिवेदितमाज्ञाय सूतमभ्यन्तरं पितुः।
तत्रैवानाययामास राघवप्रियकाम्यया।।2.16.7।।

तं वैश्रवणसङ्काशमुपविष्टं स्वलङ्कृतम्।
ददर्श सूतः पर्य्यङ्के सौवर्णे सोत्तरच्छदे।।2.16.8।।

वराहरुधिराभेण शुचिना च सुगन्धिना।
अनुलिप्तं परार्ध्येन चन्दनेन परन्तपम्।।2.16.9।।

स्थितया पार्श्वतश्चापि वालव्यजनहस्तया।
उपेतं सीतयाभूयश्चित्रया शशिनं यथा।।2.16.10।।

तं तपन्तमिवादित्यमुपपन्नं स्वतेजसा।
ववन्दे वरदं वन्दी विनयज्ञो विनीतवत्।।2.16.11।।

प्राञ्जलिस्सुमुखं दृष्ट्वा विहारशयनासने।
राजपुत्रमुवाचेदं सुमन्त्रो राजसत्कृतः।।2.16.12।।

कौशल्यासुप्रजा राम पिता त्वां द्रष्टुमिच्छति।
महिष्या सह कैकेय्या गम्यतां तत्र मा चिरम्।।2.16.13।।

एवमुक्तस्तु संहृष्टो नरसिंहो महाद्युतिः।
ततस्सम्मानयामास सीतामिदमुवाच ह।।2.16.14।।

देवि देवश्च देवी च समागम्य मदन्तरे।
मन्त्रयेते धृवं किञ्चिदभिषेचनसंहितम्।।2.16.15।।

लक्षयित्वा ह्यभिप्रायं प्रियकामा सुदक्षिणा।
सञ्चोदयति राजानं मदर्थमसितेक्षणा।।2.16.16।।

सा प्रहृष्टा महाराजं हितकामानुवर्तिनी।
जननी चार्थकामा मे केकयाधिपतेस्सुता।।2.16.17।।

दिष्ट्या खलु महाराजो महिष्या प्रियया सह।
सुमन्त्रं प्राहिणोद्दूतमर्थकामकरं मम।।2.16.18।।

यादृशी परिषत्तत्र तादृशो दूत आगतः।
ध्रुवमद्यैव मां राजा यौवराज्येऽभिषेक्ष्यति।।2.16.19।।

हन्त शीघ्रमितो गत्वा द्रक्ष्यामि च महीपतिम्।
सह त्वं परिवारेण सुखमास्व रमस्व च।।2.16.20।।

पतिसम्मानिता सीता भर्तारमसितेक्षणा।
आद्वारमनुवव्राज मङ्गलान्यभिदध्युषी।।2.16.21।।

राज्यं द्विजातिभिर्जुष्टं राजसूयाभिषेचनम्।
कर्तुमर्हति ते राजा वासवस्येव लोककृत्।।2.16.22।।

दीक्षितं व्रतसम्पन्नं वराजिनधरं शुचिम्।
कुरङ्गशृङ्गपाणिं च पश्यन्ती त्वां भजाम्यहम्।।2.16.23।।

पूर्वां दिशं वज्रधरो दक्षिणां पातु ते यमः।
वरुणः पश्चिमामाशां धनेशस्तूत्तरां दिशम्।।2.16.24।।

अथ सीतामनुज्ञाप्य कृतकौतुकमङ्गलः।
निश्चक्राम सुमन्त्रेण सह रामो निवेशनात्।।2.16.25।।

पर्वतादिव निष्क्रम्य सिंहो गिरिगुहाशयः।
लक्ष्मणं द्वारिसोऽपश्यत्प्रह्वाञ्जलिपुटं स्थितम्।।2.16.26।।

अथ मध्यमकक्ष्यायां समागच्छत्सुहृज्जनैः।
स सर्वानर्थिनो दृष्ट्वा समेत्य प्रतिनन्द्य च।।2.16.27।।

ततः पावकसङ्काशमारुरोह रथोत्तमम्।
वैयाघ्रं पुरुषव्याघ्रो राजतं राजनन्दनः।।2.16.28।।

मेघनादमसम्बाधं मणिहेमविभूषितम्।
मुष्णन्तमिव चक्षूंषि प्रभया सूर्यवर्चसम्।।2.16.29।।

करेणुशिशुकल्पैश्च युक्तं परमवाजिभिः।
हरियुक्तं सहस्राक्षो रथमिन्द्र इवाशुगम्।।2.16.30।।
प्रययौ तूर्णमास्थाय राघवो ज्वलितश्श्रिया।

स पर्जन्य इवाकाशे स्वनवानभिनादयन्।।2.16.31।।
निकेतान्निर्ययौ श्रीमान्महाभ्रादिव चन्द्रमाः।

छत्रचामरपाणिस्तु लक्ष्मणो राघवानुजः।।2.16.32।।
जुगोप भ्रातरं भ्राता रथमास्थाय पृष्ठतः।

ततो हलहलाशब्दस्तुमुलस्समजायत।।2.16.33।।
तस्य निष्क्रममाणस्य जनौघस्य समन्ततः।

ततो हयवरा मुख्या नागाश्च गिरिसन्निभाः।।2.16.34।।
अनुजग्मुस्तदा रामं शतशोऽथ सहस्रशः।

अग्रतश्चास्य सन्नद्धाश्चन्दनागरुभूषिताः।।2.16.35।।
खड्गचापधराश्शूरा जग्मुराशंसवो जनाः।

ततो वादित्रशब्दाश्च स्तुतिशब्दाश्च वन्दिनाम्।।2.16.36।।
सिंहनादाश्च शूराणां तदा शुश्रुविरे पथि।

हर्म्यवातायनस्थाभिर्भूषिताभिस्समन्ततः।।2.16.37।।
कीर्यमाण स्सुपुष्पौघैर्ययौ स्त्रीभिररिन्दमः।

रामं सर्वानवद्याङ्ग्यो रामपिप्रीषया ततः।।2.16.38।।
वचोभिरग्य्रैर्हर्म्यस्था क्षितिस्थाश्च ववन्दिरे।

नूनं नन्दति ते माता कौशल्यामातृनन्दन।।2.16.39।।
पश्यन्ती सिद्धयात्रं त्वां पित्र्यं राज्यमवस्थितम्।

सर्वसीमन्तिनीभ्यश्च सीतां सीमन्तिनी वराम्।।2.16.40।।
अमन्यन्त हि ता नार्यो रामस्य हृदयप्रियाम्।

तया सुचरितं देव्या पुरा नूनं महत्तपः।।2.16.41।।
रोहिणीव शशाङ्केन रामसंयोगमाप या।

इति प्रासादशृङ्गेषु प्रमदाभिर्नरोत्तमः।।2.16.42।।

शुश्राव राजमार्गस्थः प्रिया वाच उदाहृताः।
आत्मसंपूजनै शृण्वन् ययौ रामौ महापथम्।।2.16.43।।

स राघवस्तत्र कथाप्रपञ्चान्
शुश्राव लोकस्य समागतस्य।
आत्माधिकारा विविधाश्च वाचः
प्रहृष्टरूपस्य पुरो जनस्य।।2.16.44।।

एष श्रियं गच्छति राघवोऽद्य
राजप्रसादाद्विपुलां गमिष्यन्।
एते वयं सर्व समृद्धकामा
येषामयं नो भविता प्रशास्ता।।2.16.45।।

लाभो जनस्यास्य यदेष सर्वं
प्रपत्स्यते राष्ट्रमिदं चिराय।
न ह्यप्रियं किञ्चन जातु कश्चि
त्पश्येन्न दुःखं मनुजाधिपेऽस्मिन्।।2.16.46।।

स घोषवद्भिश्च मतङ्गाजैर्ययैः
पुरस्सरै स्स्वस्तिकसूतमागधैः।
महीयमानः प्रवरैश्च वादकै
रभिष्टुतो वैश्रवणो यथा ययौ।।2.16.47।।

करेणुमातंङ्गरथाश्वसंकुलं
महाजनौघ परिपूर्णचत्वरम्।
प्रभूतरत्नं बहुपण्यसञ्चयं
ददर्श रामो रुचिरं महापथम्।।2.16.48।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे षोडशस्सर्गः।।

[Sumantra reaches Rama's palace and conveys to him Dasaratha's message-Rama accompanied by Lakshmana proceeds to his father's palace--- comments of men and women on his way to the king.]

തദന്തഃപുരദ്വാരം സമതീത്യ ജനാകുലമ്.
പ്രവിവിക്താം തതഃ കക്ഷ്യാമാസസാദ പുരാണവിത്৷৷2.16.1৷৷

പ്രാസകാര്മുകബിഭ്രദ്ഭിര്യുവഭിര്മൃഷ്ടകുണ്ഡലൈഃ.
അപ്രമാദിഭിരേകാഗ്രൈ സ്സ്വനുരക്തൈരധിഷ്ഠിതാമ്৷৷2.16.2৷৷

Sumantra, who was conversant with ancient traditions, passed through the entrance of the inner apartment full of people and reached the sparsely crowded courtyard. There alert, loyal young men were attentively guarding the frontyard, armed with spears and bows and wearing shining ear-rings.

തദന്തഃപുരദ്വാരം സമതീത്യ ജനാകുലമ്.
പ്രവിവിക്താം തതഃ കക്ഷ്യാമാസസാദ പുരാണവിത്৷৷2.16.1৷৷

പ്രാസകാര്മുകബിഭ്രദ്ഭിര്യുവഭിര്മൃഷ്ടകുണ്ഡലൈഃ.
അപ്രമാദിഭിരേകാഗ്രൈ സ്സ്വനുരക്തൈരധിഷ്ഠിതാമ്৷৷2.16.2৷৷

Sumantra, who was conversant with ancient traditions, passed through the entrance of the inner apartment full of people and reached the sparsely crowded courtyard. There alert, loyal young men were attentively guarding the frontyard, armed with spears and bows and wearing shining ear-rings.

തത്ര കാഷായിണോ വൃദ്ധാന് വേത്രപാണീന് സ്വലങ്കൃതാന്.
ദദര്ശ വിഷ്ഠിതാന് ദ്വാരി സ്ത്ര്യധ്യക്ഷാന്സുസമാഹിതാന്৷৷2.16.3৷৷

He saw aged people appointed as security staff for women's apartments. They were
well-adorned, dressed in orange robes and with rapt attention stood holding staff in their hands.

തേ സമീക്ഷ്യ സമായാന്തം രാമപ്രിയചികീര്ഷവഃ.
സഹസോത്പതിതാസ്സര്വേ സ്വാസനേഭ്യസ്സസമ്ഭ്രമാഃ৷৷2.16.4৷৷

On seeing (Sumantra) arriving, all of them, well-wishers to Rama, quickly rose from their seats.

താനുവാച വിനീതാത്മാ സൂതപുത്രഃ പ്രദക്ഷിണഃ.
ക്ഷിപ്രമാഖ്യാത രാമായ സുമംന്ത്രോ ദ്വാരി തിഷ്ഠതി৷৷2.16.5৷৷

Humble and extremely courteous charioteer (to the guards) said, Inform Rama at once that Sumantra is waiting at the entrance.

തേ രാമമുപസങ്ഗമ്യ ഭര്തുഃ പ്രിയചികീര്ഷവഃ.
സഹഭാര്യായ രാമായ ക്ഷിപ്രമേവാഭിചക്ഷിരേ৷৷2.16.6৷৷

Always dedicated to the well-being of their master, they approached Rama who was in the company of Sita. And informed him:

പ്രതിവേദിതമാജ്ഞായ സൂതമഭ്യന്തരം പിതുഃ.
തത്രൈവാനായയാമാസ രാഘവപ്രിയകാമ്യയാ৷৷2.16.7৷৷

Coming to know that Sumantra who is intimate to his father had arrived, Rama, in order to please him, commanded that he be escorted to that very place.

തം വൈശ്രവണസങ്കാശമുപവിഷ്ടം സ്വലങ്കൃതമ്.
ദദര്ശ സൂതഃ പര്യ്യങ്കേ സൌവര്ണേ സോത്തരച്ഛദേ৷৷2.16.8৷৷

വരാഹരുധിരാഭേണ ശുചിനാ ച സുഗന്ധിനാ.
അനുലിപ്തം പരാര്ധ്യേന ചന്ദനേന പരന്തപമ്৷৷2.16.9৷৷

സ്ഥിതയാ പാര്ശ്വതശ്ചാപി വാലവ്യജനഹസ്തയാ.
ഉപേതം സീതയാഭൂയശ്ചിത്രയാ ശശിനം യഥാ৷৷2.16.10৷৷

Sumantra beheld Rama, who resembled Kubera. Rama was sitting on a richly-covered golden couch, well-adorned and anointed with precious, pure, fragrant red sandalpaste the colour of which appeared like the blood of a hog. With Sita standing by his side with a fan of yak's tail in her hand Rama, the tormentor of foes,
looked like the Moon united with (the star) Chitra.

തം തപന്തമിവാദിത്യമുപപന്നം സ്വതേജസാ.
വവന്ദേ വരദം വന്ദീ വിനയജ്ഞോ വിനീതവത്৷৷2.16.11৷৷

Sumantra who knew the art of modesty, made humble, reverential salutation to Rama the granter of boons, shining like the Sun with his own effulgence.

പ്രാഞ്ജലിസ്സുമുഖം ദൃഷ്ട്വാ വിഹാരശയനാസനേ.
രാജപുത്രമുവാചേദം സുമന്ത്രോ രാജസത്കൃതഃ৷৷2.16.12৷৷

On seeing Rama of charming countenance relaxing on a couch, Sumantra, honourable to the king (Dasaratha) said these words with folded palms.

കൌശല്യാസുപ്രജാ രാമ! പിതാ ത്വാം ദ്രഷ്ടുമിച്ഛതി.
മഹിഷ്യാ സഹ കൈകേയ്യാ ഗമ്യതാം തത്ര മാ ചിരമ്৷৷2.16.13৷৷

O Rama, worthy son of Kausalya, your father along with queen Kaikeyi desires to see you.You may go there. Please do not delay.

ഏവമുക്തസ്തു സംഹൃഷ്ടോ നരസിംഹോ മഹാദ്യുതിഃ.
തതസ്സമ്മാനയാമാസ സീതാമിദമുവാച ഹ৷৷2.16.14৷৷

Highly lustrous Rama ,the lion among men, when thus spoken to, was immensely pleased and extending due honour to him said to Sita:

ദേവി! ദേവശ്ച ദേവീ ച സമാഗമ്യ മദന്തരേ.
മന്ത്രയേതേ ധൃവം കിഞ്ചിദഭിഷേചനസംഹിതമ്৷৷2.16.15৷৷

O Sita, I am sure the king and queen are discussing something relating to my consecration.

ലക്ഷയിത്വാ ഹ്യഭിപ്രായം പ്രിയകാമാ സുദക്ഷിണാ.
സഞ്ചോദയതി രാജാനം മദര്ഥമസിതേക്ഷണാ৷৷2.16.16৷৷

Dark-eyed and highly favoured well-wisher of the king (Kaikeyi) is urging him for my sake in view of his intention.

സാ പ്രഹൃഷ്ടാ മഹാരാജം ഹിതകാമാനുവര്തിനീ.
ജനനീ ചാര്ഥകാമാ മേ കേകയാധിപതേസ്സുതാ৷৷2.16.17৷৷

My mother, daughter of the king of Kekaya, knows the king's intention and, heppy to do me good, seeks my well-being.

ദിഷ്ട്യാ ഖലു മഹാരാജോ മഹിഷ്യാ പ്രിയയാ സഹ.
സുമന്ത്രം പ്രാഹിണോദ്ദൂതമര്ഥകാമകരം മമ৷৷2.16.18৷৷

It is our fortune that the king and his dear queen have sent Sumantra as messenger who is interested in my prosperity and pleasure.

യാദൃശീ പരിഷത്തത്ര താദൃശോ ദൂത ആഗതഃ.
ധ്രുവമദ്യൈവ മാം രാജാ യൌവരാജ്യേഭിഷേക്ഷ്യതി৷৷2.16.19৷৷

There worthy of the council of the king and the queen, a befitting messenger has come. Assuredly the king will consecrate me as heir-apparent this very day.

ഹന്ത! ശീഘ്രമിതോ ഗത്വാ ദ്രക്ഷ്യാമി ച മഹീപതിമ്.
സഹ ത്വം പരിവാരേണ സുഖമാസ്വ രമസ്വ ച৷৷2.16.20৷৷

I shall go from here immediately and see the king. Remain here happily and rejoice with your maids.

പതിസമ്മാനിതാ സീതാ ഭര്താരമസിതേക്ഷണാ.
ആദ്വാരമനുവവ്രാജ മങ്ഗലാന്യഭിദധ്യുഷീ৷৷2.16.21৷৷

Reflecting over the auspicious event, the dark-eyed Sita who is highly esteemed by her husband, followed him up to the entrance, (saying):

രാജ്യം ദ്വിജാതിഭിര്ജുഷ്ടം രാജസൂയാഭിഷേചനമ്.
കര്തുമര്ഹതി തേ രാജാ വാസവസ്യേവ ലോകകൃത്৷৷2.16.22৷৷

The king will bestow upon you, like the creator of the world (Brahma) bestowing on Indra, the kingdom served by brahmins who are fit to perform 'Rajasuya' sacrifice at the time of consecration.

ദീക്ഷിതം വ്രതസമ്പന്നം വരാജിനധരം ശുചിമ്.
കുരങ്ഗശൃങ്ഗപാണിം ച പശ്യന്തീ ത്വാം ഭജാമ്യഹമ്৷৷2.16.23৷৷

I shall be delighted to see you initiated and engaged in the observance of the vow made pure, wearing excellent deer-skin and carrying the horns of an antelope in your hand.

പൂര്വാം ദിശം വജ്രധരോ ദക്ഷിണാം പാതു തേ യമഃ.
വരുണഃ പശ്ചിമാമാശാം ധനേശസ്തൂത്തരാം ദിശമ്৷৷2.16.24৷৷

May Indra protect you on the east, Yama in the south, Varuna in the west and Kubera in the north.

അഥ സീതാമനുജ്ഞാപ്യ കൃതകൌതുകമങ്ഗലഃ.
നിശ്ചക്രാമ സുമന്ത്രേണ സഹ രാമോ നിവേശനാത്৷৷2.16.25৷৷

Adorned in auspicious ornaments, Rama took leave of Sita and departed from his palace accompanied by Sumantra.

പര്വതാദിവ നിഷ്ക്രമ്യ സിംഹോ ഗിരിഗുഹാശയഃ.
ലക്ഷ്മണം ദ്വാരിസോപശ്യത്പ്രഹ്വാഞ്ജലിപുടം സ്ഥിതമ്৷৷2.16.26৷৷

Like a lion living in a mountain cave and coming out of it, Rama while exiting, saw Lakshmana at the entrance bowing with folded hands.

അഥ മധ്യമകക്ഷ്യായാം സമാഗച്ഛത്സുഹൃജ്ജനൈഃ.
സ സര്വാനര്ഥിനോ ദൃഷ്ട്വാ സമേത്യ പ്രതിനന്ദ്യ ച৷৷2.16.27৷৷

തതഃ പാവകസങ്കാശമാരുരോഹ രഥോത്തമമ്.
വൈയാഘ്രം പുരുഷവ്യാഘ്രോ രാജതം രാജനന്ദനഃ৷৷2.16.28৷৷

Rama, the best among men, met all his friends in the middle courtyard. Having seen them all eager to see him, he approached and greeted them. Thereafter, he mounted the best silver chariot covered with tiger-skin and glowing like fire.

മേഘനാദമസമ്ബാധം മണിഹേമവിഭൂഷിതമ്.
മുഷ്ണന്തമിവ ചക്ഷൂംഷി പ്രഭയാ സൂര്യവര്ചസമ്৷৷2.16.29৷৷

കരേണുശിശുകല്പൈശ്ച യുക്തം പരമവാജിഭിഃ.
ഹരിയുക്തം സഹസ്രാക്ഷോ രഥമിന്ദ്ര ഇവാശുഗമ്৷৷2.16.30৷৷
പ്രയയൌ തൂര്ണമാസ്ഥായ രാഘവോ ജ്വലിതശ്ശ്രിയാ.

The sound emanating from the chariot resembled the thunder. The spacious chariot was decorated with gold and gems which dazzled the eyes as though they shed the lustre of the Sun. The swift-moving chariot was harnessed by excellent horses as if they were young elephants. Like the thousand-eyed Indra, Rama, ablaze with royal splendour, mounted this chariot and sped away.

സ പര്ജന്യ ഇവാകാശേ സ്വനവാനഭിനാദയന്৷৷2.16.31৷৷
നികേതാന്നിര്യയൌ ശ്രീമാന്മഹാഭ്രാദിവ ചന്ദ്രമാഃ.

The magnificent chariot, rumbling like a storm-cloud in the sky, emerged from (Rama's) residence like the Moon peeping through a huge cloud.

ഛത്രചാമരപാണിസ്തു ലക്ഷ്മണോ രാഘവാനുജഃ৷৷2.16.32৷৷
ജുഗോപ ഭ്രാതരം ഭ്രാതാ രഥമാസ്ഥായ പൃഷ്ഠതഃ.

Holding an umbrella and a fan made of yak's tail in his hand Lakshmana boarded the chariot at the rear, guarding his brother.

തതോ ഹലഹലാശബ്ദസ്തുമുലസ്സമജായത৷৷2.16.33৷৷
തസ്യ നിഷ്ക്രമമാണസ്യ ജനൌഘസ്യ സമന്തതഃ.

As it (the chariot) was passing out, a tumultuoas roar emanated from the multitude of people all around.

തതോ ഹയവരാ മുഖ്യാ നാഗാശ്ച ഗിരിസന്നിഭാഃ৷৷2.16.34৷৷
അനുജഗ്മുസ്തദാ രാമം ശതശോഥ സഹസ്രശഃ.

Then the chief commanders riding the best of the horses and elephants, resembling hills in size, followed Rama in their hundreds and thousands.

അഗ്രതശ്ചാസ്യ സന്നദ്ധാശ്ചന്ദനാഗരുഭൂഷിതാഃ৷৷2.16.35৷৷
ഖഡ്ഗചാപധരാശ്ശൂരാ ജഗ്മുരാശംസവോ ജനാഃ.

Soldiers, anointing their bodies with pastes of sandal and aloe wood, equipped with armour and holding swords and bows, went ahead heralding his (Rama's) arrival.

തതോ വാദിത്രശബ്ദാശ്ച സ്തുതിശബ്ദാശ്ച വന്ദിനാമ്৷৷2.16.36৷৷
സിംഹനാദാശ്ച ശൂരാണാം തദാ ശുശ്രുവിരേ പഥി.

At that time, sounds of musical instruments and songs of eulogy by panegyrists, roarings of warriors were heard on the way.

ഹര്മ്യവാതായനസ്ഥാഭിര്ഭൂഷിതാഭിസ്സമന്തതഃ৷৷2.16.37৷৷
കീര്യമാണ സ്സുപുഷ്പൌഘൈര്യയൌ സ്ത്രീഭിരരിന്ദമഃ.

Rama, the subduer of enemies, proceeded while the well-attired women standing at the windows of their mansions showered heaps of flowers on him from every side.

രാമം സര്വാനവദ്യാങ്ഗ്യോ രാമപിപ്രീഷയാ തതഃ৷৷2.16.38৷৷
വചോഭിരഗ്യ്രൈര്ഹര്മ്യസ്ഥാ ക്ഷിതിസ്ഥാശ്ച വവന്ദിരേ.

Women with faultless limbs standing on their house-tops as well as on the ground paid their homage with charming words in order to propitiate Rama.

നൂനം നന്ദതി തേ മാതാ കൌശല്യാമാതൃനന്ദന!৷৷2.16.39৷৷
പശ്യന്തീ സിദ്ധയാത്രം ത്വാം പിത്ര്യം രാജ്യമവസ്ഥിതമ്.

O Joy of your mother (Rama)! on seeing you having successfully acomplished the purpose of your journey (life) by securing your father's kingdom, your mother Kausalya will surely be delighted.

സര്വസീമന്തിനീഭ്യശ്ച സീതാം സീമന്തിനീ വരാമ്৷৷2.16.40৷৷
അമന്യന്ത ഹി താ നാര്യോ രാമസ്യ ഹൃദയപ്രിയാമ്.

Those women considered Sita who was dear to the heart of Rama the best among all women.

തയാ സുചരിതം ദേവ്യാ പുരാ നൂനം മഹത്തപഃ৷৷2.16.41৷৷
രോഹിണീവ ശശാങ്കേന രാമസംയോഗമാപ യാ.

Sita was united with Rama like Rohini with the Moon surely because of her great austerities performed in the past. (They observed).

ഇതി പ്രാസാദശൃങ്ഗേഷു പ്രമദാഭിര്നരോത്തമഃ৷৷2.16.42৷৷

ശുശ്രാവ രാജമാര്ഗസ്ഥഃ പ്രിയാ വാച ഉദാഹൃതാഃ.
ആത്മസംപൂജനൈ ശൃണ്വന് യയൌ രാമൌ മഹാപഥമ്৷৷2.16.43৷৷

Rama, the best among men, while riding along the highway overheard the pleasing words uttered by women standing on the elevation of their buildings. Thus hearing his own praise Rama proceeded along the highway.

സ രാഘവസ്തത്ര കഥാപ്രപഞ്ചാന്
ശുശ്രാവ ലോകസ്യ സമാഗതസ്യ.
ആത്മാധികാരാ വിവിധാശ്ച വാചഃ
പ്രഹൃഷ്ടരൂപസ്യ പുരോ ജനസ്യ৷৷2.16.44৷৷

Rama heard these various words of admiration by people who had assembled there, and (witnessed) the rejoicings of the citizens.

ഏഷ ശ്രിയം ഗച്ഛതി രാഘവോദ്യ
രാജപ്രസാദാദ്വിപുലാം ഗമിഷ്യന്.
ഏതേ വയം സര്വ സമൃദ്ധകാമാ
യേഷാമയം നോ ഭവിതാ പ്രശാസ്താ৷৷2.16.45৷৷

This scion of the Raghus (Rama) is going to acquire the earth and the wealth today by the king's grace. He will be our protector and fulfil all our desires.

ലാഭോ ജനസ്യാസ്യ യദേഷ സര്വം
പ്രപത്സ്യതേ രാഷ്ട്രമിദം ചിരായ.
ന ഹ്യപ്രിയം കിഞ്ചന ജാതു കശ്ചി-
ത്പശ്യേന്ന ദുഃഖം മനുജാധിപേസ്മിന്৷৷2.16.46৷৷

If this Rama obtains the entire kingdom for a long time, it will be in the interest of the people. If he becomes king none will ever witness anything unpleasant or sad. (They observed).

സ ഘോഷവദ്ഭിശ്ച മതങ്ഗാജൈര്യയൈഃ
പുരസ്സരൈ സ്സ്വസ്തികസൂതമാഗധൈഃ.
മഹീയമാനഃ പ്രവരൈശ്ച വാദകൈ-
രഭിഷ്ടുതോ വൈശ്രവണോ യഥാ യയൌ৷৷2.16.47৷৷

With bards, panegyrists and great musical performers invoking blessings and walking ahead, he (Rama) proceeded, like Kubera amid intoxicated elephants and horses.

കരേണുമാതംങ്ഗരഥാശ്വസംകുലം
മഹാജനൌഘ പരിപൂര്ണചത്വരമ്.
പ്രഭൂതരത്നം ബഹുപണ്യസഞ്ചയം

ദദര്ശ രാമോ രുചിരം മഹാപഥമ്৷৷2.16.48৷৷

Rama beheld the beautiful highway filled with precious stones and merchandise (for sale), thronged with elephants, horses and chariots, the cross-roads crowded with multitude of people.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ ഷോഡശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the sixteenth sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.