Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 14. Kaikeyi insists on the boons, the night passes.

 

[Kaikeyi insists on the boons -- Ayodhya is decorated all over--People wait eagerly for the event -- Vasistha arrives at the inner apartment of the king-- Dasaratha sends Sumantra to fetch Rama.]

पुत्रशोकार्दितं पापा विसंज्ञं पतितं भुवि।
विवेष्टमानमुद्वीक्ष्य सैक्ष्वाकमिदमब्रवीत्।।2.14.1।।

पापं कृत्वैव किमिदं मम संश्रुत्य संश्रवम्।
शेषे क्षितितले सन्नः स्थित्यां स्थातुं त्वमर्हसि।।2.14.2।।

आहु स्सत्यं हि परमं धर्मं धर्मविदो जनाः।
सत्यमाश्रित्य हि मया त्वं च धर्मं प्रबोधितः।।2.14.3।।

संश्रुत्य शैब्यश्श्येनाय स्वां तनुं जगतीपतिः।
प्रदाय पक्षिणे राज न्जगाम गतिमुत्तमाम्।।2.14.4।।

तथा ह्यलर्कस्तेजस्वी ब्राह्मणे वेदपारगे।
याचमाने स्वके नेत्रे उद्धृत्याविमना ददौ।।2.14.5।।

सरितां तु पतिस्स्वल्पां मर्यादां सत्यमन्वितः।
सत्यानुरोधात्समये स्वां वेलां नातिवर्तते।।2.14.6।।

सत्यमेकपदं ब्रह्म सत्ये धर्मः प्रतिष्टितः।
सत्यमेवाक्षया वेदा सत्येनैवाप्यते स्परम्।।2.14.7।।

सत्यं समनुवर्तस्व यदि धर्मे धृता मतिः।
सफलस्स वरो मेऽस्तु वरदो ह्यसि सत्तम।।2.14.8।।

धर्मस्यैहाभिकामार्थं मम चैवाभिचोदनात्।
प्रव्राजय सुतं रामं त्रिःखलु त्वां ब्रवीम्यहम्।।2.14.9।।

समयं च ममार्येमं यदि त्वं न करिष्यसि।
अग्रतस्ते परित्यक्ता परित्यक्ष्यामि जीवितम्।।2.14.10।।

एवं प्रचोदितो राजा कैकेय्या निर्विशङ्कया।
नाशकत्पाशमुन्मोक्तुं बलिरिन्द्रकृतं यथा।।2.14.11।।

उद्भ्रान्तहृदयश्चापि विवर्णवदनोऽभवत्।
स धुर्योवैपरिस्पन्दन्युगचक्रान्तरं यथा।।2.14.12।।

विह्वलाभ्यां च नेत्राभ्यामपश्यन्निव भूपतिः।
कृच्छ्राद्धैर्येण संस्तभ्य कैकेयीमिदमब्रवीत्।।2.14.13।।

यस्ते मन्त्रकृतः पाणिरग्नौ पापे मया धृतः।
तं त्यजामि स्वजं चैव तव पुत्रं त्वया सह।।2.14.14।।

प्रयाता रजनी देवि सूर्यस्योदयनंप्रति।
अभिषेकं गुरुजनस्त्वरयिष्यति मां ध्रुवम्।।2.14.15।।

रामाभिषेकसंभारैस्तदर्थमुपकल्पितैः।
रामः कारयितव्यो मे मृतस्य सलिलक्रियाम्।।2.14.16।।

त्वया सपुत्रया नैव कर्तव्या सलिलक्रिया।
व्याहन्ताऽस्यशुभाचारे यदि रामाभिषेचनम्।।2.14.17।।

न च शक्तोऽस्म्यहं द्रष्टुं दृष्ट्वा पूर्वं तथासुखम्।
हतहर्षं निरानन्दं पुनर्जनमवाङ्मुखम्।।2.14.18।।

तां तथा ब्रुवतस्तस्य भूमिपस्य महात्मनः।
प्रभाता शर्वरी पुण्या चन्द्रनक्षत्रशालिनी।।2.14.19।।

ततः पापसमाचारा कैकेयी पार्थिवं पुनः।
उवाच परुषं वाक्यं वाक्यज्ञा रोषमूर्छिता।।2.14.20।।

किमिदं भाषसे राजन्वाक्यं गररुजोपमम्।
आनाययितुमक्लिष्टं पुत्रं राममिहार्हसि।।2.14.21।।

स्थाप्य राज्ये मम सुतं कृत्वा रामं वनेचरम्।
निस्सपत्नां च मां कृत्वा कृतकृत्यो भविष्यसि।।2.14.22।।

स नुन्न इव तीक्ष्णेन प्रतोदेन हयोत्तमः।
राजा प्रचोदितोऽभीक्ष्णं कैकेयीमिदमब्रवीत्।।2.14.23।।

धर्मबन्धेन बध्दोऽस्मि नष्टा च मम चेतना।
ज्येष्ठं पुत्रं प्रियं रामं द्रष्टुमिच्छामि धार्मिकम्।।2.14.24।।

ततः प्रभातां रजनीमुदिते च दिवाकरे।
पुण्ये नक्षत्रयोगे च मुहूर्ते च समाहिते।।2.14.25।।

वसिष्ठो गुणसम्पन्न श्शिष्यै परिवृतस्तदा।
उपगृह्याशु सम्भारान्प्रविवेश पुरोत्तमम्।।2.14.26।।

सिक्तसम्मार्जितपथां पताकोत्तम भूषिताम्।
विचित्रकुसुमाकीर्णां नानास्रग्भिर्विराजिताम्।।2.14.27।।

संहृष्टमनुजोपेतां समृद्धविपणापणाम्।
महोत्सवसमाकीर्णां राघवार्थे समुत्सुकाम्।।2.14.28।।

चन्दनागरुधूपैश्च सर्वतः प्रतिधूपिताम्।
तां पुरीं समतिक्रम्य पुरन्दरपुरोपमाम्।।।2.14.29।।

ददर्शान्तःपुरश्रेष्ठं नानाद्विजगणायुतम्।

पौरजानपदाकीर्णं ब्राह्मणैरुपशोभितम्।।2.14.30।।
यज्ञविद्भि स्सुसम्पूर्णं सदस्यैः परमद्विजैः।

तदन्तःपुरमासाद्य व्यतिचक्राम तं जनम्।।2.14.31।।
वसिष्ठः परमप्रीतः परमर्षिर्विवेश च।

सत्वपश्यद्विनिष्क्रान्तं सुमन्त्रं नाम सारथिम्।।2.14.32।।
द्वारे मनुजसिंहस्य सचिवं प्रियदर्शनम्।

तमुवाच महातेजा स्सूतपुत्रं विशारदम्।।2.14.33
वसिष्ठः क्षिप्रमाचक्ष्व नृपतेर्मामिहागतम्।

इमे गङ्गोदकघटा स्सागरेभ्यश्च काञ्चनाः।।2.14.34।।

औदुम्बरं भद्रपीठमभिषेकार्थमागतम्।
सर्वबीजानि गन्धाश्च रत्नानि विविधानि च।।2.14.35।।

क्षौद्रं दधि घृतं लाजा दर्भास्सुमनसः पयः।
अष्टौ च कन्या रुचिरा मत्तश्च वरवारणः।।2.14.36।।

चतुरश्वो रथश्श्रीमान्निस्त्रिंशो धनुरुत्तमम्।
वाहनं नरसंयुक्तं छत्रं च शशिसन्निभम्।।2.14.37।।

श्वेते च वालव्यजने भृङ्गारुश्च हिरण्मयः।
हेमदामपिनध्दश्च ककुद्मान्पाण्डुरो वृषः।।2.14.38।।

केसरी च चतुर्दंष्ट्रो हरिश्रेष्ठो महाबलः।
सिंहासनं व्याघ्रतनु स्समिद्धश्च हुताशनः।।2.14.39।।

सर्ववादित्रसङ्घाश्च वेश्याश्चालङ्कृता स्स्त्रयः।
आचार्या ब्राह्मणा गावः पुण्याश्च मृगपक्षिणः।।2.14.40।।

पौरजानपदश्रेष्ठा नैगमाश्च गणै स्सह।
एते चान्ये च बहवो नीयमानाः प्रियंवदाः।।2.14.41।।

अभिषेकाय रामस्य सह तिष्ठन्ति पार्थिवैः।

त्वरयस्व महाराजं यथा समुदितेऽहनि।।2.14.42।।
पुष्ये नक्षत्रयोगे च रामो राज्यमवाप्नुयात्।

इति तस्य वच श्श्रुत्वा सूतपुत्रो महात्मनः।।2.14.43।।
स्तुवन्नृपतिशार्दूलं प्रविवेश निवेशनम्।

तं तु पूर्वोदितं वृध्दं द्वारस्था राज सम्मतम्।।2.14.44।।
न शेकुरभिसंरोध्दुं राज्ञः प्रियचिकीर्षवः।

स समीपस्थितो राज्ञस्तामवस्थामजज्ञिवान्।।2.14.45।।
वाग्भिः परमतुष्टाभिरभिष्टोतुं प्रचक्रमे।

तत स्सूतो यथाकालं पार्थिवस्य निवेशने।।2.14.46।।
सुमन्त्रः प्राञ्जलिर्भूत्वा तुष्टाव जगतीपतिम्।

यथा नन्दति तेजस्वी सागरो भास्करोदये।।2.14.47।।
प्रीतः प्रीतेन मनसा तथाऽनन्दघन स्स्वतः।

इन्द्रमस्यां तु वेलायामभितुष्टाव मातलिः।।2.14.48।।
सोऽजयद्दानवान्सर्वांस्तथा त्वां बोधयाम्यहम्।

वेदास्सहाङ्गविद्याश्च यथाह्यात्मभुवं विभुम्।।2.14.49।
ब्रह्माणं बोधयन्त्यद्य तथा त्वां बोधयाम्यहम्।

आदित्यस्सह चन्द्रेण यथा भूतधरां शुभाम्।।2.14.50।।
बोधयत्यद्य पृथिवीं तथा त्वां बोधयाम्यहम्।

उत्तिष्ठाशु महाराज कृतकौतुकमङ्गलः।।2.14.51।।
विराजमानो वपुषा मेरोरिव दिवाकरः।

सोमसूर्यौ च काकुत्स्थ शिववैश्रवणावपि।।2.14.52।।
वरुणश्चाग्निरिन्द्रश्च विजयं प्रदिशन्तु ते।

गता भगवती रात्रिः कृतं कृत्यमिदं तव।।2.14.53।।

बुद्ध्यस्व नृपशार्दूल कुरु कार्यमनन्तरम्।
उदतिष्ठत रामस्य समग्रमभिषेचनम्।।2.14.54।।

पौरजानापदैश्चापि नैगमैश्च कृताञ्जलिः।
स्वयं वशिष्ठो भगवान्ब्राह्मणै स्सह तिष्ठति।।2.14.55।।

क्षिप्रमाज्ञाप्यतां राजन्राघवस्याभिषेचनम्।
यथा ह्यपालाः पशवो यथा सेना ह्यनायका।।2.14.56।।

यथा चन्द्रं विना रात्रिर्यथा गावो विना वृषम्।
एवं हि भविता राष्ट्रं यत्र राजा न दृश्यते।।2.14.57।।

इति तस्य वच श्शृत्वा सान्त्वपूर्वमिवार्थवत्।
अभ्यकीर्यत शोकेन भूय एव महीपतिः।।2.14.58।।

तत स्सराजा तं सूतं सन्नहर्ष स्सुतं प्रति।
शोकरक्तेक्षण श्श्रीमानुद्वीक्ष्योवाच धार्मिकः।।2.14.59।।
वाक्यैस्तु खलु मर्माणि मम भूयो निकृन्तसि।

सुमन्त्रः करुणं श्रुत्वा दृष्ट्वा दीनं च पार्थिवम्।
प्रगृहीताञ्जलिः किञ्चित्तस्माद्देशादपाक्रमत्।।2.14.60।।

यदा वक्तुं स्वयं दैन्यान्न शशाक महीपतिः।।2.14.61।।
तदा सुमन्त्रं मन्त्रज्ञा कैकेयी प्रत्युवाच ह।

सुमन्त्र राजा रजनीं रामहर्षसमुत्सुकः।।2.14.62।।
प्रजागरपरिश्रान्तो निद्राया वशमुपेयिवान्।

तद्गच्छ त्वरितं सूत राजपुत्रं यशस्विनम्।।2.14.63।।
राममानय भद्रं ते नात्र कार्या विचारणा।

स मन्यमानः कल्याणं हृदयेन ननन्द च।।2.14.64।।
निर्जगाम च सम्प्रीत्या त्वरितो राजशासनात्।

सुमन्त्रश्चिन्तयामास त्वरितं चोदितस्तया।।2.14.65।।
व्यक्तं रामोऽभिषेकार्थमिहायास्यति धर्मवित्।

इति सूतो मतिं कृत्वा हर्षेण महताऽऽवृतः।।2.14.66।।
निर्जगाम महाबाहो राघवस्य दिदृक्षया।

सागरह्रदसङ्काशात्सुमन्त्रोऽन्तःपुराच्छुभात्।।2.14.67।।
निष्क्रम्य जनसम्बाधं ददर्श द्वारमग्रतः।

ततः पुरस्तात्सहसा विनिर्गतो महीपतीन्द्वारगतो विलोकयन्।
ददर्श पौरान्विविधान्महाधना नुपस्थितान्द्वारमुपेत्य विष्ठितान्।।2.14.68।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे चतुर्दशस्सर्गः।।

[Kaikeyi insists on the boons -- Ayodhya is decorated all over--People wait eagerly for the event -- Vasistha arrives at the inner apartment of the king-- Dasaratha sends Sumantra to fetch Rama.]

പുത്രശോകാര്ദിതം പാപാ വിസംജ്ഞം പതിതം ഭുവി.
വിവേഷ്ടമാനമുദ്വീക്ഷ്യ സൈക്ഷ്വാകമിദമബ്രവീത്৷৷2.14.1৷৷

The evil woman (Kaikeyi) said to the king of the Ikshvaku race who lay unconscious on the floor writhing and tormented with grief on account of his son.

പാപം കൃത്വൈവ കിമിദം മമ സംശ്രുത്യ സംശ്രവമ്.
ശേഷേ ക്ഷിതിതലേ സന്നഃ സ്ഥിത്യാം സ്ഥാതും ത്വമര്ഹസി৷৷2.14.2৷৷

(Kaikeyi said) What is this? After hearing my response to the promised boon, why are you lying down on the floor dejected as if you had committed a sin? It behoves
you to maintain your status.

ആഹു സ്സത്യം ഹി പരമം ധര്മം ധര്മവിദോ ജനാഃ.
സത്യമാശ്രിത്യ ഹി മയാ ത്വം ച ധര്മം പ്രബോധിതഃ৷৷2.14.3৷৷

Those conversant with righteousness say that truth is a great virtue. By following the truth, I have enlightened you about your duty.

സംശ്രുത്യ ശൈബ്യശ്ശ്യേനായ സ്വാം തനും ജഗതീപതിഃ.
പ്രദായ പക്ഷിണേ രാജ ന്ജഗാമ ഗതിമുത്തമാമ്৷৷2.14.4৷৷

O King! O lord of the earth! (king) Saibya attained the highest state by offering his own body to a hawk in accordance with his promise.

തഥാ ഹ്യലര്കസ്തേജസ്വീ ബ്രാഹ്മണേ വേദപാരഗേ.
യാചമാനേ സ്വകേ നേത്രേ ഉദ്ധൃത്യാവിമനാ ദദൌ৷৷2.14.5৷৷

In the same way the lustrous king Alarka, on being solicited by a brahmin who was an adept in the Vedas, plucked his own eyes and gave them to him without hesitation.

സരിതാം തു പതിസ്സ്വല്പാം മര്യാദാം സത്യമന്വിതഃ.
സത്യാനുരോധാത്സമയേ സ്വാം വേലാം നാതിവര്തതേ৷৷2.14.6৷৷

The ocean, lord of rivers, even when (tidal) time comes does not cross the shore in obedience to truth.

സത്യമേകപദം ബ്രഹ്മ സത്യേ ധര്മഃ പ്രതിഷ്ടിതഃ.
സത്യമേവാക്ഷയാ വേദാ സത്യേനൈവാപ്യതേ സ്പരമ്৷৷2.14.7৷৷

Truth is Brahman in one word. Righteousness is firmly established in truth. Truth is the imperishable Vedas. The supreme state can be attained by means of truth.

സത്യം സമനുവര്തസ്വ യദി ധര്മേ ധൃതാ മതിഃ.
സഫലസ്സ വരോ മേസ്തു വരദോ ഹ്യസി സത്തമ৷৷2.14.8৷৷

O excellent one, if your mind is firmly fixed in righteousness, then by following it fulfil the boon granted to me.You are the bestower of boons indeed!

ധര്മസ്യൈഹാഭികാമാര്ഥം മമ ചൈവാഭിചോദനാത്.
പ്രവ്രാജയ സുതം രാമം ത്രിഃഖലു ത്വാം ബ്രവീമ്യഹമ്৷৷2.14.9৷৷

You must uphold righteousness. I also urge you to do that. Send your son Rama to the forest. I am repeating this statememt thrice.

സമയം ച മമാര്യേമം യദി ത്വം ന കരിഷ്യസി.
അഗ്രതസ്തേ പരിത്യക്താ പരിത്യക്ഷ്യാമി ജീവിതമ്৷৷2.14.10৷৷

O noble one, if you do not fulfil the agreement, it will mean I have been abandoned by you. (Therefore) I will give up my life in your presence.

ഏവം പ്രചോദിതോ രാജാ കൈകേയ്യാ നിര്വിശങ്കയാ.
നാശകത്പാശമുന്മോക്തും ബലിരിന്ദ്രകൃതം യഥാ৷৷2.14.11৷৷

In this way urged by Kaikeyi without fear or hesitation, he (Dasaratha), like Bali unable to release himself from the noose cast by Indra (through Vamana), could not get out of the noose of promise.

ഉദ്ഭ്രാന്തഹൃദയശ്ചാപി വിവര്ണവദനോഭവത്.
സ ധുര്യോവൈപരിസ്പന്ദന്യുഗചക്രാന്തരം യഥാ৷৷2.14.12৷৷

Like a bullock, restlessly moving between the wheels and the yoke, Dasaratha's
heart started beating wildly and his face turned pale.

വിഹ്വലാഭ്യാം ച നേത്രാഭ്യാമപശ്യന്നിവ ഭൂപതിഃ.
കൃച്ഛ്രാദ്ധൈര്യേണ സംസ്തഭ്യ കൈകേയീമിദമബ്രവീത്৷৷2.14.13৷৷

The king was unable to see with his eyes overwhelmed (with tears). Gaining with great difficulty a firm footing and courage he addressed Kaikeyi:

യസ്തേ മന്ത്രകൃതഃ പാണിരഗ്നൌ പാപേ! മയാ ധൃതഃ.
തം ത്യജാമി സ്വജം ചൈവ തവ പുത്രം ത്വയാ സഹ৷৷2.14.14৷৷

O wicked woman, I held your hand amid chantings of mantras with the sacred fire (as witness). I now disown that hand, you and your son begotten by me.

പ്രയാതാ രജനീ ദേവി സൂര്യസ്യോദയനംപ്രതി.
അഭിഷേകം ഗുരുജനസ്ത്വരയിഷ്യതി മാം ധ്രുവമ്৷৷2.14.15৷৷

O queen! the night has departed and the Sun is about to rise. The preceptors now will definitely ask me to hasten for the consecration.

രാമാഭിഷേകസംഭാരൈസ്തദര്ഥമുപകല്പിതൈഃ.
രാമഃ കാരയിതവ്യോ മേ മൃതസ്യ സലിലക്രിയാമ്৷৷2.14.16৷৷

With the materials already collected for the consecration of Rama he will perform my funeral rite of offering water to the dead.

ത്വയാ സപുത്രയാ നൈവ കര്തവ്യാ സലിലക്രിയാ.
വ്യാഹന്താസ്യശുഭാചാരേ! യദി രാമാഭിഷേചനമ്৷৷2.14.17৷৷

O woman of inauspicious practices, since you are obstructing Rama's coronation, you and your son shall not perform my funeral rite of offering water to the dead.

ന ച ശക്തോസ്മ്യഹം ദ്രഷ്ടും ദൃഷ്ട്വാ പൂര്വം തഥാസുഖമ്.
ഹതഹര്ഷം നിരാനന്ദം പുനര്ജനമവാങ്മുഖമ്৷৷2.14.18৷৷

Having seen people formerly enjoying happiness, I cannot see them again with their downcast, cheerless faces devoid of all happiness.

താം തഥാ ബ്രുവതസ്തസ്യ ഭൂമിപസ്യ മഹാത്മനഃ.
പ്രഭാതാ ശര്വരീ പുണ്യാ ചന്ദ്രനക്ഷത്രശാലിനീ৷৷2.14.19৷৷

While the king was thus speaking to her (Kaikeyi) that holy night resplendent with the Moon and the stars, the day dawned.

തതഃ പാപസമാചാരാ കൈകേയീ പാര്ഥിവം പുനഃ.
ഉവാച പരുഷം വാക്യം വാക്യജ്ഞാ രോഷമൂര്ഛിതാ৷৷2.14.20৷৷

Thereafter, Kaikeyi of sinful conduct and skilful in the use of words, rendered senseless by wrath, again addressing the king in harsh words said:

കിമിദം ഭാഷസേ രാജന്വാക്യം ഗരരുജോപമമ്.
ആനായയിതുമക്ലിഷ്ടം പുത്രം രാമമിഹാര്ഹസി৷৷2.14.21৷৷

O king, why are you speaking these painful, poisonous words? What is this? It
behoves you to summon your son Rama who does not expearience this pain.

സ്ഥാപ്യ രാജ്യേ മമ സുതം കൃത്വാ രാമം വനേചരമ്.
നിസ്സപത്നാം ച മാം കൃത്വാ കൃതകൃത്യോ ഭവിഷ്യസി৷৷2.14.22৷৷

Only after you have installed my son in the kingdom and sent Rama to the forest and made me free from rivals, you shall have your duty fulfiled.

സ നുന്ന ഇവ തീക്ഷ്ണേന പ്രതോദേന ഹയോത്തമഃ.
രാജാ പ്രചോദിതോഭീക്ഷ്ണം കൈകേയീമിദമബ്രവീത്৷৷2.14.23৷৷

The king who was very much incited by her words, like a horse of the best breed whipped by the lash, replied to Kaikeyi:

ധര്മബന്ധേന ബധ്ദോസ്മി നഷ്ടാ ച മമ ചേതനാ.
ജ്യേഷ്ഠം പുത്രം പ്രിയം രാമം ദ്രഷ്ടുമിച്ഛാമി ധാര്മികമ്৷৷2.14.24৷৷

I am bound by bond of righteousness. My intellect is destroyed. I wish to see my beloved, virtuous first-born, Rama.

തതഃ പ്രഭാതാം രജനീമുദിതേ ച ദിവാകരേ.
പുണ്യേ നക്ഷത്രയോഗേ ച മുഹൂര്തേ ച സമാഹിതേ৷৷2.14.25৷৷

വസിഷ്ഠോ ഗുണസമ്പന്ന ശ്ശിഷ്യൈ പരിവൃതസ്തദാ.
ഉപഗൃഹ്യാശു സമ്ഭാരാന്പ്രവിവേശ പുരോത്തമമ്৷৷2.14.26৷৷

The night dawned. Ths Sun rose. The auspicious time with the sacred star in (favourable) conjunction arrived. The virtuous Vasistha, surrounded by his disciples, soon entered the best of abodes with the articles collected (for the ceremony).

സിക്തസമ്മാര്ജിതപഥാം പതാകോത്തമ ഭൂഷിതാമ്.
വിചിത്രകുസുമാകീര്ണാം നാനാസ്രഗ്ഭിര്വിരാജിതാമ്৷৷2.14.27৷৷

സംഹൃഷ്ടമനുജോപേതാം സമൃദ്ധവിപണാപണാമ്.
മഹോത്സവസമാകീര്ണാം രാഘവാര്ഥേ സമുത്സുകാമ്৷৷2.14.28৷৷

ചന്ദനാഗരുധൂപൈശ്ച സര്വതഃ പ്രതിധൂപിതാമ്.
താം പുരീം സമതിക്രമ്യ പുരന്ദരപുരോപമാമ്৷৷.2.14.29৷৷

ദദര്ശാന്തഃപുരശ്രേഷ്ഠം നാനാദ്വിജഗണായുതമ്.
പൌരജാനപദാകീര്ണം ബ്രാഹ്മണൈരുപശോഭിതമ്৷৷2.14.30৷৷

യജ്ഞവിദ്ഭി സ്സുസമ്പൂര്ണം സദസ്യൈഃ പരമദ്വിജൈഃ.

The streets in Ayodhya were swept and sprinkled with water, decorated with excellent flags, strewn with flowers of variegated colours and bedecked with various flower garlands. The streets were crowded with curious people rejoicing at the event. The stalls and markets were abundantly filled with merchandise.The city was full of great festivities. The people were curious to see Rama. Sandalwood and incense were burnt and fragrance pervaded in all the directions. The city resembled Amaravati, the abode of Indra.
Vasistha entered the city, covered some distance and beheld the best inner apartment. There he saw host of brahmins, citizens and villagers. The best of inner apartments was graced with brahmins who were experts in sacrificial rituals priests and eminent brahmins.

തദന്തഃപുരമാസാദ്യ വ്യതിചക്രാമ തം ജനമ്৷৷2.14.31৷৷
വസിഷ്ഠഃ പരമപ്രീതഃ പരമര്ഷിര്വിവേശ ച.

Having reached the inner apartment, the eminent ascetic, Vasistha felt very happy. He passed by the people and entered the inner apartment.

സത്വപശ്യദ്വിനിഷ്ക്രാന്തം സുമന്ത്രം നാമ സാരഥിമ്৷৷2.14.32৷৷
ദ്വാരേ മനുജസിംഹസ്യ സചിവം പ്രിയദര്ശനമ്.

Sage Vasistha saw handsome Sumantra, minister to Dasaratha, a lion among the charioteers coming out of the gate.

തമുവാച മഹാതേജാ സ്സൂതപുത്രം വിശാരദമ്৷৷2.14.33
വസിഷ്ഠഃ ക്ഷിപ്രമാചക്ഷ്വ നൃപതേര്മാമിഹാഗതമ്.

Effulgent Vasistha said to the expert chariotieer Sumantra to inform the king immediately of his arrival.

ഇമേ ഗങ്ഗോദകഘടാ സ്സാഗരേഭ്യശ്ച കാഞ്ചനാഃ৷৷2.14.34৷৷

ഔദുമ്ബരം ഭദ്രപീഠമഭിഷേകാര്ഥമാഗതമ്.
സര്വബീജാനി ഗന്ധാശ്ച രത്നാനി വിവിധാനി ച৷৷2.14.35৷৷

ക്ഷൌദ്രം ദധി ഘൃതം ലാജാ ദര്ഭാസ്സുമനസഃ പയഃ.
അഷ്ടൌ ച കന്യാ രുചിരാ മത്തശ്ച വരവാരണഃ৷৷2.14.36৷৷

ചതുരശ്വോ രഥശ്ശ്രീമാന്നിസ്ത്രിംശോ ധനുരുത്തമമ്.
വാഹനം നരസംയുക്തം ഛത്രം ച ശശിസന്നിഭമ്৷৷2.14.37৷৷

ശ്വേതേ ച വാലവ്യജനേ ഭൃങ്ഗാരുശ്ച ഹിരണ്മയഃ.
ഹേമദാമപിനധ്ദശ്ച കകുദ്മാന്പാണ്ഡുരോ വൃഷഃ৷৷2.14.38৷৷

കേസരീ ച ചതുര്ദംഷ്ട്രോ ഹരിശ്രേഷ്ഠോ മഹാബലഃ.
സിംഹാസനം വ്യാഘ്രതനു സ്സമിദ്ധശ്ച ഹുതാശനഃ৷৷2.14.39৷৷

സര്വവാദിത്രസങ്ഘാശ്ച വേശ്യാശ്ചാലങ്കൃതാ സ്സ്ത്രയഃ.
ആചാര്യാ ബ്രാഹ്മണാ ഗാവഃ പുണ്യാശ്ച മൃഗപക്ഷിണഃ৷৷2.14.40৷৷

പൌരജാനപദശ്രേഷ്ഠാ നൈഗമാശ്ച ഗണൈ സ്സഹ.
ഏതേ ചാന്യേ ച ബഹവോ നീയമാനാഃ പ്രിയംവദാഃ৷৷2.14.41৷৷

അഭിഷേകായ രാമസ്യ സഹ തിഷ്ഠന്തി പാര്ഥിവൈഃ.

Here are the pots filled with water from river Ganga and golden vessels with water from the seas. And throne made of udumbara wood for the installation ceremony. All kinds of seeds, perfumes, different kinds of precious stones, honey, curd, ghee, puffed grains, kusha grass (special grass used in rituals), flowers, milk, eight beautiful girls, an intoxicated elephant, a dignified chariot drawn by four horses, a sword, an elegant bow, a palanquin accompanied by bearers, an umbrella resembling the full Moon, two white fans made of Yak's tails, a golden vessel, a pale-coloured humped bull, wearing golden gerland, a lion having four strong and large teeth, a mighty horse of the best breed, a throne, tiger skin, fire kindled with faggots, all kinds of musical instruments, courtesans, well-decorated women, preceptors, brahmins, cows, sacred animals and birds, eminent citizens and villagers, groups of merchants all speaking pleasant words and kings -- all are here for Rama's coronation.

ത്വരയസ്വ മഹാരാജം യഥാ സമുദിതേഹനി৷৷2.14.42৷৷
പുഷ്യേ നക്ഷത്രയോഗേ ച രാമോ രാജ്യമവാപ്നുയാത്.

Hasten the maharaja as Rama has to be installed in the kingdom as soon as the day breaks under the conjunction of the sacred Pushya star.

ഇതി തസ്യ വച ശ്ശ്രുത്വാ സൂതപുത്രോ മഹാത്മനഃ৷৷2.14.43৷৷
സ്തുവന്നൃപതിശാര്ദൂലം പ്രവിവേശ നിവേശനമ്.

Having heard the words of the great Vasistha, charioteer Sumantra entered the
inner apartment, singing the praise of this tiger among kings (Dasaratha).

തം തു പൂര്വോദിതം വൃധ്ദം ദ്വാരസ്ഥാ രാജ സമ്മതമ്৷৷2.14.44৷৷
ന ശേകുരഭിസംരോധ്ദും രാജ്ഞഃ പ്രിയചികീര്ഷവഃ.

The door-keepers, beloved well-wishers of the king, did not detain aged Sumantra who was liked by the king and who had arrived early.

സ സമീപസ്ഥിതോ രാജ്ഞസ്താമവസ്ഥാമജജ്ഞിവാന്৷৷2.14.45৷৷
വാഗ്ഭിഃ പരമതുഷ്ടാഭിരഭിഷ്ടോതും പ്രചക്രമേ.

Sumantra approached the king unaware of the state of his mind and commenced praising him in highly pleasing words (as usual).

തത സ്സൂതോ യഥാകാലം പാര്ഥിവസ്യ നിവേശനേ৷৷2.14.46৷৷
സുമന്ത്രഃ പ്രാഞ്ജലിര്ഭൂത്വാ തുഷ്ടാവ ജഗതീപതിമ്.

Thereafter the charioteer Sumantra entered the inner apartment of the king, and with folded hands began singing the praise of the lord of the earth appropriate to the hour.

യഥാ നന്ദതി തേജസ്വീ സാഗരോ ഭാസ്കരോദയേ৷৷2.14.47৷৷
പ്രീതഃ പ്രീതേന മനസാ തഥാനന്ദഘന സ്സ്വതഃ.

Just as the mighty ocean rejoices at sunrise, the inherently cheerful Sumantra became delighted to see the king.

ഇന്ദ്രമസ്യാം തു വേലായാമഭിതുഷ്ടാവ മാതലിഃ৷৷2.14.48৷৷
സോജയദ്ദാനവാന്സര്വാംസ്തഥാ ത്വാം ബോധയാമ്യഹമ്.

Just as Indra's charioteer at this time (at dawn) extols him, the conquerer of demons, so do I rouse you (with a song).

വേദാസ്സഹാങ്ഗവിദ്യാശ്ച യഥാഹ്യാത്മഭുവം വിഭുമ്৷৷2.14.49.
ബ്രഹ്മാണം ബോധയന്ത്യദ്യ തഥാ ത്വാം ബോധയാമ്യഹമ്.

Just as the Vedas and Vedangas awaken the self-born lord Brahma, so do I awaken you.

ആദിത്യസ്സഹ ചന്ദ്രേണ യഥാ ഭൂതധരാം ശുഭാമ്৷৷2.14.50৷৷
ബോധയത്യദ്യ പൃഥിവീം തഥാ ത്വാം ബോധയാമ്യഹമ്.

As the Sun along with the Moon awakens the auspicious earth which supports all beings, in the same way I am awakening you today.

ഉത്തിഷ്ഠാശു മഹാരാജ കൃതകൌതുകമങ്ഗലഃ৷৷2.14.51৷৷
വിരാജമാനോ വപുഷാ മേരോരിവ ദിവാകരഃ.

O mighty king! get up at once like the Sun rising up mount Meru. Put on your beautiful body auspicious robes befitting the festivity.

സോമസൂര്യൌ ച കാകുത്സ്ഥ! ശിവവൈശ്രവണാവപി৷৷2.14.52৷৷
വരുണശ്ചാഗ്നിരിന്ദ്രശ്ച വിജയം പ്രദിശന്തു തേ.

O descendent of Kakutstha, may Moon and Sun, Siva and Kubera, Varuna, Agni and Indra bestow victory on you.

ഗതാ ഭഗവതീ രാത്രിഃ കൃതം കൃത്യമിദം തവ৷৷2.14.53৷৷

ബുദ്ധ്യസ്വ നൃപശാര്ദൂല! കുരു കാര്യമനന്തരമ്.
ഉദതിഷ്ഠത രാമസ്യ സമഗ്രമഭിഷേചനമ്৷৷2.14.54৷৷

O best among kings! the holy night has passed. Having been acquainted with the acts accomplished so far, perform whatever is further necessary for the installation ceremony. All preparations for Rama's coronation ceremony have since been complete.

പൌരജാനാപദൈശ്ചാപി നൈഗമൈശ്ച കൃതാഞ്ജലിഃ.
സ്വയം വശിഷ്ഠോ ഭഗവാന്ബ്രാഹ്മണൈ സ്സഹ തിഷ്ഠതി৷৷2.14.55৷৷

Venerable Vasistha along with inhabitants of the city and countryside including merchants and brahmins with folded hands awaits you.

ക്ഷിപ്രമാജ്ഞാപ്യതാം രാജന്രാഘവസ്യാഭിഷേചനമ്.
യഥാ ഹ്യപാലാഃ പശവോ യഥാ സേനാ ഹ്യനായകാ৷৷2.14.56৷৷

യഥാ ചന്ദ്രം വിനാ രാത്രിര്യഥാ ഗാവോ വിനാ വൃഷമ്.
ഏവം ഹി ഭവിതാ രാഷ്ട്രം യത്ര രാജാ ന ദൃശ്യതേ৷৷2.14.57৷৷

O king! Rama's installation may be promptly ordered. As herds without herdsman, army without commander, night without the Moon, and cows without a bull, so is a kingdom without a king.

ഇതി തസ്യ വച ശ്ശൃത്വാ സാന്ത്വപൂര്വമിവാര്ഥവത്.
അഭ്യകീര്യത ശോകേന ഭൂയ ഏവ മഹീപതിഃ৷৷2.14.58৷৷

Hearing these meaningful words of Sumantra uttered in an appealing tone, the lord of the earth relapsed into grief.

തത സ്സരാജാ തം സൂതം സന്നഹര്ഷ സ്സുതം പ്രതി.
ശോകരക്തേക്ഷണ ശ്ശ്രീമാനുദ്വീക്ഷ്യോവാച ധാര്മികഃ৷৷2.14.59৷৷

വാക്യൈസ്തു ഖലു മര്മാണി മമ ഭൂയോ നികൃന്തസി.

The virtuous and glorious king thinking of his son without cheer looked upward with eyes red with tears and said to the charioteer, You are causing my heart excruciating pain with your words.

സുമന്ത്രഃ കരുണം ശ്രുത്വാ ദൃഷ്ട്വാ ദീനം ച പാര്ഥിവമ്.
പ്രഗൃഹീതാഞ്ജലിഃ കിഞ്ചിത്തസ്മാദ്ദേശാദപാക്രമത്৷৷2.14.60৷৷

Having heard the sorrowful words of the king and having seen his wretched state Sumantra with palms folded moved away a little from the place.

യദാ വക്തും സ്വയം ദൈന്യാന്ന ശശാക മഹീപതിഃ৷৷2.14.61৷৷
തദാ സുമന്ത്രം മന്ത്രജ്ഞാ കൈകേയീ പ്രത്യുവാച ഹ.

When the king himself in that wretched state was not able to speak to Sumantra, crafty Kaikeyi said to him in reply:

സുമന്ത്ര! രാജാ രജനീം രാമഹര്ഷസമുത്സുകഃ৷৷2.14.62৷৷
പ്രജാഗരപരിശ്രാന്തോ നിദ്രായാ വശമുപേയിവാന്.

O Sumantra, excited with joy on account of the (proposed) installation of Rama, the king did not have a wink of sleep all night. He is weary and overpowered with sleep.

തദ്ഗച്ഛ ത്വരിതം സൂത! രാജപുത്രം യശസ്വിനമ്৷৷2.14.63৷৷
രാമമാനയ ഭദ്രം തേ നാത്ര കാര്യാ വിചാരണാ.

So, O Sumantra! quickly fetch the gentle, illustrious prince Rama. Let there be no hesitation in this matter.

സ മന്യമാനഃ കല്യാണം ഹൃദയേന നനന്ദ ച৷৷2.14.64৷৷
നിര്ജഗാമ ച സമ്പ്രീത്യാ ത്വരിതോ രാജശാസനാത്.

Thinking that an auspicious event will take place, he rejoiced at heart and in obedience to royal order, left at once.

സുമന്ത്രശ്ചിന്തയാമാസ ത്വരിതം ചോദിതസ്തയാ৷৷2.14.65৷৷
വ്യക്തം രാമോഭിഷേകാര്ഥമിഹായാസ്യതി ധര്മവിത്.

Urged by Kaikeyi, Sumantra thought 'Righteous Rama will definitely come here for the purpose of installation'.

ഇതി സൂതോ മതിം കൃത്വാ ഹര്ഷേണ മഹതാവൃതഃ৷৷2.14.66৷৷
നിര്ജഗാമ മഹാബാഹോ രാഘവസ്യ ദിദൃക്ഷയാ.

So thought the charioteer and filled with great delight left (the inner apartment), eager to see the mighty-armed Rama.

സാഗരഹ്രദസങ്കാശാത്സുമന്ത്രോന്തഃപുരാച്ഛുഭാത്৷৷2.14.67৷৷
നിഷ്ക്രമ്യ ജനസമ്ബാധം ദദര്ശ ദ്വാരമഗ്രതഃ.

Sumantra, departed from the auspcious inner apartment which looked like the deep waters of the sea and saw people thronging the gate.

തതഃ പുരസ്താത്സഹസാ വിനിര്ഗതോ മഹീപതീന്ദ്വാരഗതോ വിലോകയന്.
ദദര്ശ പൌരാന്വിവിധാന്മഹാധനാ നുപസ്ഥിതാന്ദ്വാരമുപേത്യ വിഷ്ഠിതാന്৷৷2.14.68৷৷

Then Sumantra hastened towards the gate where he saw kings, wealthy people and citizens who had already arrived and waiting there.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ ചതുര്ദശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the fourteenth sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.