Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 13. Dasaratha tries to appease queen Kaikeyi.

 

[Dasaratha tries to appease queen Kaikeyi.]

अतदर्हं महाराजं शयानमतथोचितम्।
ययातिमिव पुण्यान्ते देवलोकात्परिच्युतम्।।2.13.1।।

अनर्थरूपा सिद्धार्था ह्यभीता भयदर्शिनी।
पुनराकारयामास तमेव वरमङ्गना।।2.13.2।।

अतदर्हं महाराजं शयानमतथोचितम्।
ययातिमिव पुण्यान्ते देवलोकात्परिच्युतम्।।2.13.1।।

अनर्थरूपा सिद्धार्था ह्यभीता भयदर्शिनी।
पुनराकारयामास तमेव वरमङ्गना।।2.13.2।।

त्वं कत्थसे महाराज सत्यवादी दृढव्रतः।
मम चेमं वरं कस्माद्विधारयितुमिच्छसि।।2.13.3।।

एवमुक्तस्तु कैकेय्या राजा दशरथस्तदा।
प्रत्युवाच ततः क्रुद्धो मुहूर्तं विह्वलन्निव।।2.13.4।।

मृते मयि गते रामे वनं मनुजपुङ्गवे।
हन्तानार्ये ममामित्रे सकामा सुखिनी भव।।2.13.5।।

स्वर्गेऽपि खलु रामस्य कुशलं दैवतैरहम्।
प्रत्यादेशादभिहितं धारयिष्ये कथं बत।।2.13.6।।

कैकेय्याः प्रियकामेन रामः प्रव्राजितो मया।
यदि सत्यं ब्रवीम्येतत्तदसत्यं भविष्यति।।2.13.7।।

अपुत्रेण मया पुत्रश्श्रमेण महता महान्।
रामो लब्धो महाबाहु स्सकथं त्यज्यते मया।।2.13.8।।

शूरश्च कृतविद्यश्च जितक्रोधो क्षमापरः।
कथं कमलपत्राक्षो मया रामो विवास्यते।।2.13.9।।

कथमिन्दीवरश्यामं दीर्घबाहुं महाबलम्।
अभिराममहं रामं प्रेषयिष्यामि दण्डकान्।।2.13.10।।

सुखानामुचितस्यैव दुःखैरनुचितस्य च।
दुखं नामानुपश्येयं कथं रामस्य धीमतः।।2.13.11।।

यदि दुःखमकृत्वाऽद्य मम संक्रमणं भवेत्।
अदुःखार्हस्य रामस्य तत स्सुखमवाप्नुयाम्।।2.13.12।।

नृशंसे पापसङ्कल्पे रामं सत्यपराक्रमम्।
किं विप्रियेण कैकेयि प्रियं योजयसे मम।।2.13.13।।
अकीर्तिरतुला लोके ध्रुवं परिभवश्च मे।

तथा विलपतस्तस्य परिभ्रमितचेतसः।।2.13.14।।
अस्तमभ्यगमत्सूर्यो रजनी चाभ्यवर्तत।

सा त्रियामा तथार्त्तस्य चन्द्रमण्डलमण्डिता।।2.13.15।।
राज्ञो विलपमानस्य न व्यभासत शर्वरी।

तथैवोष्णं विनिश्वस्य वृद्धो दशरथो नृपः।।2.13.16।।
विललापार्तवद्युखं गगनासक्तलोचनः।

न प्रभातं त्वयेच्छामि निशे नक्षत्रभूषणे।।2.13.17।।
क्रियतां मे दया भद्रे मयाऽयं रचितोऽञ्जलिः।

अथवा गम्यतां शीघ्रं नाहमिच्छामि निर्घृणाम्।।2.13.18।।
नृशंसां कैकयीं द्रष्टुं यत्कृते व्यसनं महत्।

एवमुक्त्वा ततो राजा कैकेयीं संयताञ्जलिः।।2.13.19।।
प्रसादयामास पुनः कैकेयीं चेदमब्रवीत्।

साधु वृत्तस्य दीनस्य त्वद्गतस्य गतायुषः।।2.1.20।।
प्रसादः क्रियतां देवि भद्रे राज्ञो विशेषतः।

शून्ये न खलु सुश्रोणि मयेदं समुदाहृतम्।।2.13.21।।
कुरु साधु प्रसादं मे बाले सहृदया ह्यसि।

प्रसीद देवि रामोमेत्वद्दत्तं राज्यमव्यम्।।2.13.22।।
लभतामसितापाङ्गे यशः परमवाप्नु हि।

मम रामस्य लोकस्य गुरूणां भरतस्य च।।2.13.23।।
प्रियमेतद्गुरुश्रोणि कुरु चारुमुखेक्षणे

विशुद्धभावस्य सुदुष्टभावा
ताम्रेक्षणस्याश्रुकलस्य राज्ञः।
श्रुत्वा विचित्रं करुणं विलापं
भर्तुर्नृशंसा न चकार वाक्यम्।।2.13.24।।

ततस्स राजा पुनरेव मूर्छितः
प्रियामतुष्टां प्रतिकूलभाषिणीम्।
समीक्ष्य पुत्रस्य विवासनं प्रति
क्षितौ विसंज्ञो निपपात दुखितः।।2.13.25।।

इतीव राज्ञो व्यथितस्य सा निशा
जगाम घोरं श्वसतो मनस्विनः
विबोध्यमानः प्रतिबोधनं तदा
निवारयामास स राजसत्तमः।।2.13.26।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे त्रयोदशस्सर्गः।।

[Dasaratha tries to appease queen Kaikeyi.]

അതദര്ഹം മഹാരാജം ശയാനമതഥോചിതമ്.
യയാതിമിവ പുണ്യാന്തേ ദേവലോകാത്പരിച്യുതമ്৷৷2.13.1৷৷

അനര്ഥരൂപാ സിദ്ധാര്ഥാ ഹ്യഭീതാ ഭയദര്ശിനീ.
പുനരാകാരയാമാസ തമേവ വരമങ്ഗനാ৷৷2.13.2৷৷

The maharaja lying on the floor resembled (king) Yayati fallen from heaven after his merits (earned earlier) were exhausted. He neither deserved nor was accustomed to such (humiliating) treatment. Fearless Kaikeyi ,the incarnate of misfortune having accomplished her purpose, displyaing feigned fear, urged the king again (without inhibition), about the boons:

ത്വം കത്ഥസേ മഹാരാജ! സത്യവാദീ ദൃഢവ്രതഃ.
മമ ചേമം വരം കസ്മാദ്വിധാരയിതുമിച്ഛസി৷৷2.13.3৷৷

O great king! you used to boast that you always speak the truth and are steadfast in your vows. Why are you now seeking to avoid granting me this boon?

ഏവമുക്തസ്തു കൈകേയ്യാ രാജാ ദശരഥസ്തദാ.
പ്രത്യുവാച തതഃ ക്രുദ്ധോ മുഹൂര്തം വിഹ്വലന്നിവ৷৷2.13.4৷৷

Thus addressed by Kaikeyi, king Dasaratha flew into a temper for a while, and then as if in a state of delirium, replied:

മൃതേ മയി ഗതേ രാമേ വനം മനുജപുങ്ഗവേ.
ഹന്താനാര്യേ! മമാമിത്രേ! സകാമാ സുഖിനീ ഭവ৷৷2.13.5৷৷

Alas! O ignoble woman, my enemy, your desire would be fulfilled after Rama, the foremost among men is exiled and I am dead. You will be happy thereafter!

സ്വര്ഗേപി ഖലു രാമസ്യ കുശലം ദൈവതൈരഹമ്.
പ്രത്യാദേശാദഭിഹിതം ധാരയിഷ്യേ കഥം ബത৷৷2.13.6৷৷

Even in heaven when the gods enquire about the welfare of Rama how will I convince them about his banishment repudiating the fact? What a catastrophe!

കൈകേയ്യാഃ പ്രിയകാമേന രാമഃ പ്രവ്രാജിതോ മയാ.
യദി സത്യം ബ്രവീമ്യേതത്തദസത്യം ഭവിഷ്യതി৷৷2.13.7৷৷

If I tell the truth, 'To please Kaikeyi I have sent Rama to the forest', none will believe it and will consider it untruth.

അപുത്രേണ മയാ പുത്രശ്ശ്രമേണ മഹതാ മഹാന്.
രാമോ ലബ്ധോ മഹാബാഹു സ്സകഥം ത്യജ്യതേ മയാ৷৷2.13.8৷৷

When I was issueless, I obtained mighty and valiant Rama with great effort as a son. How can I banish him?

ശൂരശ്ച കൃതവിദ്യശ്ച ജിതക്രോധോ ക്ഷമാപരഃ.
കഥം കമലപത്രാക്ഷോ മയാ രാമോ വിവാസ്യതേ৷৷2.13.9৷৷

How can I exile Rama, whose eyes resemble lotus petals, who is learned, who has subdued his anger and who is always full of forgiveness?

കഥമിന്ദീവരശ്യാമം ദീര്ഘബാഹും മഹാബലമ്.
അഭിരാമമഹം രാമം പ്രേഷയിഷ്യാമി ദണ്ഡകാന്৷৷2.13.10৷৷

Rama with a charming personality has a complexion like the blue lotus. He has long arms (with immense strength). How can I banish him to Dandaka forest?

സുഖാനാമുചിതസ്യൈവ ദുഃഖൈരനുചിതസ്യ ച.
ദുഖം നാമാനുപശ്യേയം കഥം രാമസ്യ ധീമതഃ৷৷2.13.11৷৷

Rama deserves happiness not suffering. How can I bear to see such a sagacious Rama undergoing distress?

യദി ദുഃഖമകൃത്വാദ്യ മമ സംക്രമണം ഭവേത്.
അദുഃഖാര്ഹസ്യ രാമസ്യ തത സ്സുഖമവാപ്നുയാമ്৷৷2.13.12৷৷

If death comes to me right now I shall be very happy because I will not have to inflict suffering on Rama who does not deserve it.

നൃശംസേ! പാപസങ്കല്പേ രാമം സത്യപരാക്രമമ്.
കിം വിപ്രിയേണ കൈകേയി! പ്രിയം യോജയസേ മമ৷৷2.13.13৷৷

അകീര്തിരതുലാ ലോകേ ധ്രുവം പരിഭവശ്ച മേ.

O cruel, malevolent Kaikeyi, why do you propose such a harmful act against Rama who has truth as his prowess and who is so dear to me? Certainly, you will get unparalleled infamy and disgrace in this world.

തഥാ വിലപതസ്തസ്യ പരിഭ്രമിതചേതസഃ৷৷2.13.14৷৷
അസ്തമഭ്യഗമത്സൂര്യോ രജനീ ചാഭ്യവര്തത.

While Dasaratha was thus lamenting with a distracted mind, the Sun set and night fell.

സാ ത്രിയാമാ തഥാര്ത്തസ്യ ചന്ദ്രമണ്ഡലമണ്ഡിതാ৷৷2.13.15৷৷
രാജ്ഞോ വിലപമാനസ്യ ന വ്യഭാസത ശര്വരീ.

For the king who was in deep anguish and in tears the night appeared dark even though it was adorned with the lunar orb.

തഥൈവോഷ്ണം വിനിശ്വസ്യ വൃദ്ധോ ദശരഥോ നൃപഃ৷৷2.13.16৷৷
വിലലാപാര്തവദ്യുഖം ഗഗനാസക്തലോചനഃ.

The old king Dasaratha, heaving hot sighs, started lamenting pitiably fixing his gaze at the sky like the sick:

ന പ്രഭാതം ത്വയേച്ഛാമി നിശേ! നക്ഷത്രഭൂഷണേ!৷৷2.13.17৷৷
ക്രിയതാം മേ ദയാ ഭദ്രേ! മയായം രചിതോഞ്ജലിഃ.

'O auspicious-looking Night adorned with stars, I do not wish to see the dawn. O gentle night, be kind to me I pray with folded hands'.

അഥവാ ഗമ്യതാം ശീഘ്രം നാഹമിച്ഛാമി നിര്ഘൃണാമ്৷৷2.13.18৷৷
നൃശംസാം കൈകയീം ദ്രഷ്ടും യത്കൃതേ വ്യസനം മഹത്.

'Or, pass off quickly. I do not want to see this merciless, malicious Kaikeyi who is the
cause of this great misfortune'.

ഏവമുക്ത്വാ തതോ രാജാ കൈകേയീം സംയതാഞ്ജലിഃ৷৷2.13.19৷৷
പ്രസാദയാമാസ പുനഃ കൈകേയീം ചേദമബ്രവീത്.

Having said this, the king spoke again with folded hands to Kaikeyi in order to appease her:

സാധു വൃത്തസ്യ ദീനസ്യ ത്വദ്ഗതസ്യ ഗതായുഷഃ৷৷2.1.20৷৷
പ്രസാദഃ ക്രിയതാം ദേവി! ഭദ്രേ രാജ്ഞോ വിശേഷതഃ.

O gentle queen, I am an old man and my life is almost over. I am a wretch devoted to you. I am a man of good conduct. Do me this favour especially as I am king.

ശൂന്യേ ന ഖലു സുശ്രോണി! മയേദം സമുദാഹൃതമ്৷৷2.13.21৷৷
കുരു സാധു പ്രസാദം മേ ബാലേ! സഹൃദയാ ഹ്യസി.

O lady with fair hips, I hope whatever I have said has not been a cry in the (empty) sky. O young lady show me this favour. Surely you are kind-hearted.

പ്രസീദ ദേവി! രാമോമേത്വദ്ദത്തം രാജ്യമവ്യമ്৷৷2.13.22৷৷
ലഭതാമസിതാപാങ്ഗേ യശഃ പരമവാപ്നു ഹി.

O queen with beautiful, dark eyelashes, show pity on me. Let Rama receive this unbounded kingdom through you and you acquire fame.

മമ രാമസ്യ ലോകസ്യ ഗുരൂണാം ഭരതസ്യ ച৷৷2.13.23৷৷
പ്രിയമേതദ്ഗുരുശ്രോണി! കുരു ചാരുമുഖേക്ഷണേ

O lady with heavy hips, charming eyes and a beautiful face, do this favour to me, to Rama, to the world, to all the preceptors and to Bharata too.

വിശുദ്ധഭാവസ്യ സുദുഷ്ടഭാവാ
താമ്രേക്ഷണസ്യാശ്രുകലസ്യ രാജ്ഞഃ.
ശ്രുത്വാ വിചിത്രം കരുണം വിലാപം
ഭര്തുര്നൃശംസാ ന ചകാര വാക്യമ്৷৷2.13.24৷৷

The king with a clean heart, whose eyes had been rendered red with weeping wailed piteously. Even after hearing it, that malicious woman full of wicked thoughts did not act upon his word.

തതസ്സ രാജാ പുനരേവ മൂര്ഛിതഃ
പ്രിയാമതുഷ്ടാം പ്രതികൂലഭാഷിണീമ്.
സമീക്ഷ്യ പുത്രസ്യ വിവാസനം പ്രതി
ക്ഷിതൌ വിസംജ്ഞോ നിപപാത ദുഖിതഃ৷৷2.13.25৷৷

Seeing his dear wife not pleased (despite his pleadings) and urging him, to the contrary, for the banishment of his son, the king overcome with grief fell down unconscious on the floor.

ഇതീവ രാജ്ഞോ വ്യഥിതസ്യ സാ നിശാ
ജഗാമ ഘോരം ശ്വസതോ മനസ്വിനഃ
വിബോധ്യമാനഃ പ്രതിബോധനം തദാ
നിവാരയാമാസ സ രാജസത്തമഃ৷৷2.13.26৷৷

The night passed off with the high-minded king lamenting this way and heaving deep sighs. When he got up, the eminent king stopped (the panegyrists) awakening him.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ ത്രയോദശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the thirteenth sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.