Valmiki Ramayana, Ayodhyakanda, Sarga 12. Lamentations of king Dasaratha and Kaikeyi's adamant nature

 

[ Lamentations of king Dasaratha ]

ततश्शृत्वा महाराजः कैकेय्या दारुणं वचः।
चिन्तामभिसमापेदे मुहूर्तं प्रतताप च।।2.12.1।।

किन्नु मे यदि वा स्वप्नश्चित्तमोहोऽपि वा मम।
अनुभूतोपसर्गो वा मनसो वाप्युपद्रवः।।2.12.2।।

इति सञ्चिन्त्य तद्राजा नाध्यगच्छत्तदासुखम्।
प्रतिलभ्य चिरात्संज्ञां कैकेयीवाक्यताडितः।।2.12.3।।

व्यथितो विक्लबश्चैव व्याघ्रीं दृष्ट्वा यथा मृगः।
असंवृतायामासीनो जगत्यां दीर्घमुच्छवसन्।।2.12.4।।
मण्डले पन्नगो रुद्धो मन्त्रैरिव महाविषः।

अहो धिगिति सामर्षो वाचमुक्त्वा नराधिपः।।2.12.5।।
मोहमापेदिवान्भूय श्शोकोपहतचेतनः।

चिरेण तु नृप स्संज्ञां प्रतिलभ्य सुदुःखितः।।2.12.6।।
कैकेयीमब्रवीत्क्रुद्धःप्रदहन्निव चक्षुषा।

नृशंसे दुष्टचारित्रे कुलस्यास्य विनाशिनि।।2.12.7।।
किं कृतं तव रामेण पापं पापे मयापि वा।

यदा ते जननीतुल्यां वृत्तिं वहति राघव: ।।2.12.8।।
तस्यैव त्वमनर्थाय किंनिमित्तमिहोद्यता ।

त्वं मयाऽऽत्मविनाशार्थं भवनं स्वं प्रवेशिता।।2.12.9।।
अविज्ञानान्नृपसुता व्याली तीक्ष्णविषा यथा।

जीवलोको यदा सर्वो रामस्याह गुणस्तवम्।।2.12.10।।
अपराधं किमुद्दिश्य त्यक्ष्यामीष्टमहं सुतम्।

कौसल्यां वा सुमित्रां वा त्यजेयमपि वा श्रियम्।।2.12.11।।
जीवितं वाऽत्मनो रामं न त्वेव पितृवत्सलम्।

परा भवति मे प्रीतिर्दृष्ट्वा तनयमग्रजम्।।2.12.12।।
अपश्यतस्तु मे रामं नष्टा भवति चेतना।

तिष्ठेल्लोको विना सूर्यं शस्यं वा सलिलं विना।।2.12.13।।
न तु रामं विना देहे तिष्ठेत्तु मम जीवितम्।

तदलं त्यज्यतामेष निश्चयः पापनिश्चये।।2.12.14।।
अपि ते चरणै मूर्ध्ना स्पृशाम्येष प्रसीद मे।

किमिदं चिन्तितं पापे त्वया परमदारुणम्।।2.12.15।।
अथ जिज्ञाससे मां त्वं भरतस्य प्रियाप्रिये।

अस्तु यत्तत्त्वया पूर्वं व्याहृतं राघवं प्रति।।2.12.16।।

स मे ज्येष्ठस्सुत श्रीमान्धर्मज्येष्ठ इतीव मे।
तत्त्वया प्रियवादिन्या सेवार्थं कथितं भवेत्।।2.12.17।।

तच्छ्रुत्वा शोकसन्तप्ता सन्तापयसि मां भृशम्।
आविष्टाऽसि गृहं शून्यं सा त्वं परवशं गता।।2.12.18।।

इक्ष्वाकूणां कुले देवि सम्प्राप्तस्सुमहानयम्।
अनयो नयसम्पन्ने यत्र ते विकृता मतिः।।2.12.19।।

नहि किञ्चिदयुक्तं वा विप्रियं वा पुरा मम।
अकरोस्त्वं विशालाक्षि तेन न श्रद्दधाम्यहम्।।2.12.20।।

ननु ते राघवस्तुल्यो भरतेन महात्मना।
बहुशो हि सुबाले त्वं कथाः कथयसे मम।।2.12.21।।

तस्य धर्मात्मनो देवि वनवासं यशस्विनः।
कथं रोचयसे भीरु नव वर्षाणि पञ्च च।।2.12.22।।

अत्यन्तसुकुमारस्य तस्य धर्मे धृतात्मनः।
कथं रोचयसे वासमरण्ये भृशदारुणे।।2.12.23।।

रोचयस्यभिरामस्य रामस्य शुभलोचने।
तव शुश्रूषमाणस्य किमर्थं विप्रवासनम्।।2.12.24।।

रामो हि भरताद्भूयस्तव शुश्रूषते सदा।
विशेषं त्वयि तस्मात्तु भरतस्य न लक्षये।।2.12.25।।

शुश्रूषां गौरवं चैव प्रमाणं वचनक्रियाम्।
कस्ते भूयस्तरं कुर्यादन्यत्र मनुजर्षभात्।।2.12.26।।
बहूनां स्त्रीसहस्राणां बहूनां चोपजीविनाम्।

परिवादोऽपवादो वा राघवे नोपपद्यते।।2.12.27।।
सान्त्वयन्सर्वभूतानि राम श्शुद्धेन चेतसा।

गृह्णाति मनुजव्याघ्र प्रियैर्विषयवासिनः।।2.12.28।।

सत्येन लोकान् जयति दीनान् दानेन राघवः।
गुरूञ्छुश्रूषया वीरो धनुषा युधि शात्रवान्।।2.12.29।।

सत्यं दानं तपस्त्यागो मित्रता शौचमार्जवम्।
विद्या च गुरुशुश्रूषा ध्रुवाण्येतानि राघवे।।2.12.30।।

तस्मिन्नार्जवसम्पन्ने देवि देवोपमे कथम्।
पापमाशंससे रामे महर्षिसमतेजसि।।2.12.31।।

न स्मराम्यप्रियं वाक्यं लोकस्य प्रियवादिनः।
स कथं त्वत्कृते रामं वक्ष्यामि प्रियमप्रियम्।।2.12.32।।

क्षमा यस्मिन्दमस्त्याग सत्यं धर्मः कृतज्ञता।
अप्यहिंसा च भूतानां तमृते का गतिर्मम।।2.12.33।।

मम वृद्धस्य कैकेयि गतान्तस्य तपस्विनः।
दीनं लालप्यमानस्य कारुण्यं कर्तुमर्हसि।।2.12.34।।

पृथिव्यां सागरान्तायां यत्किञ्चिदधिगम्यते।
तत्सर्वं तव दास्यामि मा च त्वां मन्युराविशेत्।।2.12.35।।

अञ्जलिं करोमि कैकेयि पादौ चापि स्पृशामि ते।
शरणं भव रामस्य माऽधर्मो मामिह स्पृशेत्।।2.12.36।।

इति दुःखाभिसन्तप्तं विलपन्तमचेतनम्।
घूर्णमानं महाराजं शोकेन समभिप्लुतम्।।2.12.37।।

पारं शोकार्णवस्याशु प्रार्थयन्तं पुनः पुनः।
प्रत्युवाचाथ कैकेयी रौद्रा रौद्रतरं वचः।।2.12.38।।

यदि दत्त्वा वरौ राजन्पुनः प्रत्यनुतप्यसे।
धार्मिकत्वं कथं वीर पृथिव्यां कथयिष्यसि।।2.12.39।।

यदा समेता बहवस्त्वया राजर्षय स्सह।
कथयिष्यन्ति धर्मज्ञ तत्र किं प्रतिवक्ष्यसि।।2.12.40।।

यस्याः प्रसादे जीवामि या च मामभ्यपालयत्।
तस्याः कृतम् मया मिथ्या कैकेय्या इति वक्षयसि।।2.12.41।।

किल्बिषत्वं नरेन्द्राणां करिष्यसि नराधिप।
यो दत्वा वरमद्यैव पुनरन्यानि भाषसे।।2.12.42।।

शैब्यश्श्येनकपोतीये स्वमांसं पक्षिणे ददौ।
अलर्कश्चक्षुषी दत्वा जगाम गतिमुत्तमाम्।।2.12.43।।

सागरस्समयं कृत्वा न वेलामतिवर्तते।
समयं माऽनृतं कार्षीः पूर्ववृत्तमनुस्मरन्।।2.12.44।।

स त्वं धर्मं परित्यज्य रामं राज्येऽभिषिच्य च।
सह कौसल्यया नित्यं रन्तुमिच्छसि दुर्मते।।2.12.45।।

भवत्वधर्मो धर्मो वा सत्यं वा यदि वाऽनृतम्।
यत्त्वया संश्रुतं मह्यं तस्य नास्ति व्यतिक्रमः।।2.12.46।।

अहं हि विषमद्यैव पीत्वा बहु तवाग्रतः।
पश्यतस्ते मरिष्यामि रामो यद्यभिषिच्यते।।2.12.47।।

एकाहमपि पश्येयं यद्यहं राममातरम्।
अञ्जलिं प्रतिगृह्णन्तीं श्रेयो ननु मृतिर्मम।।2.12.48।।

भरतेनात्मना चाहं शपे ते मनुजाधिप।
यथा नान्येन तुष्येयमृते रामविवासनात्।।2.12.49।।

एतावदुक्त्वा वचनं कैकेयी विरराम ह।
विलपन्तं च राजानं न प्रतिव्याजहार सा।।2.12.50।।

श्रुत्वा तु राजा कैकेय्या वृतं परमशोभनम्।

रामस्य च वने वासमैश्वर्यं भरतस्य च।।2.12.51।।
नाभ्यभाषत कैकेयीं मुहूर्तं व्याकुलेन्द्रियः।

प्रैक्षतानिमिषो देवीं प्रियामप्रियवादिनीम्।।2.12.52।।
तां हि वज्रसमां वाचमाकर्ण्य हृदयाप्रियाम्।

दुःखशोकमयीं घोरां राजा न सुखितोऽभवत्।।2.12.53।।

स देव्या व्यवसायं च घोरं च शपथं कृतम्।
ध्यात्वा रामेति निश्श्वस्य छिन्न स्तरुरिवापतत्।।2.12.54।।

नष्टचित्तो यथोन्मत्तो विपरीतो यथाऽतुरः।
हृततेजा यथा सर्पो बभूव जगतीपतिः।।2.12.55।।

दीनया तु गिरा राजा इति होवाच कैकयीम्।
अनर्थमिममर्थाभं केन त्वमुपदर्शिता।।2.12.56।।
भूतोपहतचित्तेव ब्रुवन्ती मां न लज्जसे।

शीलव्यसनमेतत्ते नाभिजानाम्यहं पुरा।।2.12.57।।
बालायास्तत्त्वितिदानीं ते लक्षये विपरीतवत्।

कुतो वा ते भयं जातं या त्वमेवंविधं वरम्।।2.12.58।।
राष्ट्रे भरतमासीनं वृणीषे राघवं वने।

विरमैतेन भावेन त्वमेतेनानृतेन वा।।2.12.59।।
यदि भर्तुः प्रियं कार्यं लोकस्य भरतस्य च।

नृशंसे पापसङ्कल्पे क्षुद्रे दुष्कृतकारिणि।।2.12.60।।
किन्नु दुखमलीकं वा मयि रामे च पश्यसि।

न कथञ्चिदृते रामाद्भरतो राज्यमावसेत्।।2.12.61।।
रामादपि हि तं मन्ये धर्मतो बलवत्तरम्।

कथं द्रक्ष्यामि रामस्य वनं गच्छेति भाषिते।।2.12.62।।
मुखवर्णं विवर्णं तु तं यथैवेन्दुमुपप्लुतम्।

तां हि मे सुकृतां बुद्धिं सुहृद्भिस्सह निश्चिताम्।।2.12.63।।
कथं द्रक्ष्याम्यपावृत्तां परैरिव हतां चमूम्।

किं मां वक्ष्यन्ति राजानो नानादिग्भ्य स्समागताः।।2.12.64।।
बालो बताऽयमैक्ष्वाकश्चिरं राज्यमकारयत्।

यदा तु बहवो वृद्धा गुणवन्तो बहुश्रुताः।।2.12.65।।
परिप्रक्ष्यन्ति काकुत्स्थं वक्ष्यामि किमहं तदा।

कैकेय्या क्लिश्यमानेन रामः प्रव्राजितो मया।।2.12.66।।
यदि सत्यं ब्रवीम्येतत्तदसत्यं भविष्यति।

किं मां वक्ष्यति कौशल्या राघवे वनमास्थिते।।2.12.67।।
किं चैनां प्रतिवक्ष्यामि कृत्वा विप्रियमीदृशम्।

यदा यदा हि कौशल्या दासीवच्च सखीव च।।2.12.68।।
भार्यावद्भगिनीवच्च मातृवच्चोपतिष्ठति।

सततं प्रियकामा मे प्रियपुत्रा प्रियंवदा।।2.12.69।।
न मया सत्कृता देवी सत्कारार्हा कृते तव।

इदानीं तत्तपति मां यन्मया सुकृतं त्वयि।।2.12.70।।
अपथ्यव्यञ्जनोपेतं भुक्तमन्नमिवातुरम्।

विप्रकारं च रामस्य सम्प्रयाणं वनस्य च।।2.12.71।।
सुमित्रा प्रेक्ष्य वै भीता कथं मे विश्वसिष्यति।

कृपणं बत वैदेही श्रोष्यति द्वयमप्रियम्।।2.12.72।।
मां च पञ्चत्वमापन्नं रामं च वनमाश्रितम्।

वैदेही बत मे प्राणान्शोचन्ती क्षपयिष्यति।।2.12.73।।
हीना हिमवतः पार्श्वे किन्नरेणेव किन्नरी।

न हि राममहं दृष्ट्वा प्रवसन्तं महावने।।2.12.74।।
चिरं जीवितुमाशंसे रुदन्तीं चापि मैथिलीम्।

सा नूनं विधवा राज्यं सपुत्रा कारयिष्यसि।।2.12.75।।
न हि प्रव्राजिते रामे देवि जीवितुमुत्सहे।

सतीं त्वामहमत्यन्तं व्यवस्याम्यसतीं सतीम्।
रूपिणीं विषसंयुक्तां पीत्वेव मदिरां नरः।।2.12.76।।

अनृतैर्बहु मां सान्त्वै स्सान्त्वयन्ती स्म भाषसे।
गीतशब्देन संरुध्य लुब्धो मृगमिवावधीः।।2.12.77।।

अनार्य इति मामार्याः पुत्रविक्रायकं ध्रुवम्।
धिक्करिष्यन्ति रथ्यासु सुरापं ब्राह्मणं यथा।।2.12.78।।

अहो दुःखमहो कृच्छ्रं यत्र वाचः क्षमे तव।
दुःखमेवंविधं प्राप्तं पुराकृतमिवाशुभम्।।2.12.79।।

चिरं खलु मया पापे त्वं पापेनाभिरक्षिता।
अज्ञानादुपसम्पन्ना रज्जुरुद्बन्धिनी यथा।।2.12.80।।

रममाणस्त्वया सार्धं मृत्युं त्वां नाभिलक्षये।
बालो रहसि हस्तेन कृष्णसर्पमिवास्पृशम्।।2.12.81।।

मया ह्यपितृकः पुत्र स्समहात्मा दुरात्मना।
तं तु मां जीवलोकोऽयं नूनमाक्रोष्टुमर्हति।।2.12.82।।

बालिशो बत कामात्मा राजा दशरथो भृशम्।
यः स्त्रीकृते प्रियं पुत्रं वनं प्रस्थापयिष्यति।।2.12.83।।

व्रतैश्च ब्रह्मचर्यैश्च गुरुभिश्चोपकर्शितः।
भोगकाले महत्कृच्छ्रं पुनरेव प्रपत्स्यते।।2.12.84।।

नालं द्वितीयं वचनं पुत्रो मां प्रतिभाषितुम्।
स वनं प्रव्रजेत्युक्तो बाढमित्येव वक्ष्यति।।2.12.85।।

यदि मे राघवः कुर्याद्वनं गच्छेति चोदितः।
प्रतिकूलं प्रियं मे स्यान्न तु वत्सः करिष्यति।।2.12.86।।

शुद्धभावो हि भावं मे न तु ज्ञास्यति राघवः।।2.12.87।।
स वनं प्रब्रजे त्युक्तो बाढ मित्येव वक्षयति।

राघवे हि वनं प्राप्ते सर्वलोकस्य धिक्कृतम्।।2.12.88।।
मृत्युरक्षमणीयं मां नयिष्यति यमक्षयम्।

मृते मयि गते रामे वनं मनुजपुङ्गवे।।2.12.89।।
इष्टे मम जने शेषे किं पापं प्रतिपत्स्यसे।

कौशल्या मां च रामं च पुत्रौ च यदि हास्यति।।2.12.90।।

दुःखान्यसहती देवी मामेवानुमरिष्यति।

कौसल्यां च सुमित्रां च मां च पुत्रैस्त्रिभिस्सह।।2.12.91।।
प्रक्षिप्य नरके सा त्वं कैकेयि सुखिता भव।

मया रामेण च त्यक्तं शाश्वतं सत्कृतं गुणैः।।2.12.92।।
इक्ष्वाकुकुलमक्षोभ्यमाकुलं पालयिष्यसि।

प्रियं चेद्भरतस्यैतद्रामप्रव्राजनं भवेत्।।2.12.93।।
मा स्म मे भरतः कार्षीत्प्रेतकृत्यं गतायुषः।

हन्तानार्ये ममामित्रे सकामा भव कैकयि।।2.12.94।।
मृते मयि गते रामे वनं पुरुषपुङ्गवे।

सेदानीं विधवा राज्यं सपुत्रा कारयिष्यसि।।2.12.95।।

त्वं राजपुत्रीवादेन न्यवसो मम वेश्मनि।
अकीर्तिश्चातुला लोके ध्रुवः परिभवश्च मे।।2.12.96।।
सर्वभूतेषु चावज्ञा यथा पापकृतस्तथा।

कथं रथैर्विभुर्यात्वा गजाश्वैश्च मुहुर्मुहुः।।2.12.97।।
पद्भ्यां रामो महारण्ये वत्सो मे विचरिष्यति।

यस्य त्वाहारसमये सूदाः कुण्डलधारिणः।।2.12.98।।
अहंपूर्वाः पचन्ति स्म प्रशस्तं पानभोजनम्।

स कथन्नु कषायाणि तिक्तानि कटुकानि च।।2.12.99।।
भक्षयन्वन्यमाहारं सुतो मे वर्तयिष्यति।

महार्हवस्त्रसंवीतो भूत्वा चिरसुखोषितः।।2.12.100।।
काषायपरिधानस्तु कथं भूमौनिवत्स्यति।

कस्यैतद्धारुणं वाक्यमेवंविधमचिन्तितम्।।2.12.101।।
रामस्यारण्यगमनं भरतस्याभिषेचनम्।

धिगस्तु योषितो नाम शठा स्स्वार्थपरास्सदा।
न ब्रवीमि स्त्रिय स्सर्वा भरतस्यैव मातरम्।।2.12.102।।

अनर्थभावेऽर्थपरे नृशंसे ममानुतापाय निविष्टभावे।
किमप्रियं पश्यसि मन्निमित्तं हितानुकारिण्यथवाऽपि रामे।।2.12.103।।

परित्यजेयुः पितरो हि पुत्रान्भार्याः पतींश्चापि कृतानुरागाः।
कृत्स्नं हि सर्वं कुपितं जगत्स्याद्दृष्ट्वैव रामं व्यसने निमग्नम्।।2.12.104।।

अहं पुनर्देवकुमाररूपमलङ्कृतं तं सुतमाव्रजन्तम्।
नन्दामि पश्यन्नपि दर्शनेन भवामि दृष्ट्वैव च पुनर्युवेव।।2.12.105।।

विनाऽपि सूर्येण भवेत्प्रवृत्तिरवर्षता वज्रधरेण वाऽपि।
रामं तु गच्छन्तमित स्समीक्ष्य जीवेन्न कश्चित्त्विति चेतना मे।।2.12.106।।

विनाशकामामहिताममित्रामावासयं मृत्युमिवात्मनस्त्वाम्।
चिरं बताङ्केन धृतासि सर्पी महाविषा तेन हतोऽस्मि मोहात्।।2.12.107।।

मया च रामेण च लक्ष्मणेन प्रशास्तु हीनो भरतस्त्वया सह।
पुरं च राष्ट्रं च निहत्य बान्धवान् ममाहितानां च भवाभिहर्षिणी।।2.12.108।।

नृशंसवृत्ते व्यसनप्रहारिणि प्रसह्य वाक्यं यदिहाद्य भाषसे।
न नाम ते केन मुखात्पतन्त्यधो विशीर्यमाणा दशना स्सहस्रधा।।2.12.109।।

न किञ्चिदाहाहितमप्रियं वचो न वेत्ति रामः परुषाणि भाषितुम्।
कथन्नु रामे ह्यभिरामवादिनि ब्रवीषि दोषान्गुणनित्यसम्मते।।2.12.110।।

प्रताम्य वा प्रज्वल वा प्रणश्य वा सहस्रशो वा स्फुटिता महीं व्रज।
न ते करिष्यामि वच स्सुदारुणं ममाहितं केकयराजपांसनि।।2.12.111।।

क्षुरोपमां नित्यमसत्प्रियंवदां प्रदुष्टभावां स्वकुलोपघातिनीम्।
न जीवितुं त्वां विषहेऽमनोरमां दिधक्षमाणां हृदयं सबन्धनम्।।2.12,112।।

न जीवितं मेऽस्ति पुनःकुत स्सुखं विनाऽऽत्मजेनाऽत्मवतः कुतो रतिः।
ममाहितं देवि न कर्तुमर्हसि स्पृशामि पादावपि ते प्रसीद मे।।2.12.113।।

स भूमिपालो विलपन्ननाथवत्स्त्रिया गृहीतो हृदयेऽतिमात्रया।
पपात देव्याश्चरणौ प्रसारितावुभावसम्स्पृश्य यथाऽतुरस्तथा।।2.12.114।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे द्वादशस्सर्गः।।

[ Lamentations of king Dasaratha.]

തതശ്ശൃത്വാ മഹാരാജഃ കൈകേയ്യാ ദാരുണം വചഃ.
ചിന്താമഭിസമാപേദേ മുഹൂര്തം പ്രതതാപ ച৷৷2.12.1৷৷

After hearing the dreadful words of Kaikeyi, the maharaja (Dasaratha), engulfed in grief, was extremely distressed for a moment.

കിന്നു മേ യദി വാ സ്വപ്നശ്ചിത്തമോഹോപി വാ മമ.
അനുഭൂതോപസര്ഗോ വാ മനസോ വാപ്യുപദ്രവഃ৷৷2.12.2৷৷

' Is this a dream? Or a hallucination of the mind? Or some foreboding evil I am going to experience or a malady of my mind'? (wondered Dasaratha)

ഇതി സഞ്ചിന്ത്യ തദ്രാജാ നാധ്യഗച്ഛത്തദാസുഖമ്.
പ്രതിലഭ്യ ചിരാത്സംജ്ഞാം കൈകേയീവാക്യതാഡിതഃ৷৷2.12.3৷৷

വ്യഥിതോ വിക്ലബശ്ചൈവ വ്യാഘ്രീം ദൃഷ്ട്വാ യഥാ മൃഗഃ.
അസംവൃതായാമാസീനോ ജഗത്യാം ദീര്ഘമുച്ഛവസന്৷৷2.12.4৷৷

മണ്ഡലേ പന്നഗോ രുദ്ധോ മന്ത്രൈരിവ മഹാവിഷഃ.
അഹോ ധിഗിതി സാമര്ഷോ വാചമുക്ത്വാ നരാധിപഃ৷৷2.12.5৷৷

മോഹമാപേദിവാന്ഭൂയ ശ്ശോകോപഹതചേതനഃ.

The King absorbed in such thoughts did not get solace. He was startled and distressed like a deer beholding a tigress. He had long lost the senses struck by the (ruthless) words of Kaikeyi. He sank down upon the bare floor heaving deep sighs like a venomous serpent lying confined in a circle. 'What a pity' said the king with indignation and with his senses overwhelmed by sorrow fell into a stupor again.

രേണ തു നൃപ സ്സംജ്ഞാം പ്രതിലഭ്യ സുദുഃഖിതഃ৷৷2.12.6৷৷
കൈകേയീമബ്രവീത്ക്രുദ്ധഃപ്രദഹന്നിവ ചക്ഷുഷാ.

Regaining his consciousness after a long time, the king in deep grief and with eyes as though burning in anger looked at Kaikeyi and said:

നൃശംസേ! ദുഷ്ടചാരിത്രേ! കുലസ്യാസ്യ വിനാശിനി!৷৷2.12.7৷৷
കിം കൃതം തവ രാമേണ പാപം പാപേ! മയാപി വാ.

O woman of cruel and sinful nature, you are bent on destroying this family. What harm has been done to you by Rama or by me?

യദാ തേ ജനനീതുല്യാം വൃത്തിം വഹതി രാഘവ: ৷৷2.12.8৷৷
തസ്യൈവ ത്വമനര്ഥായ കിംനിമിത്തമിഹോദ്യതാ .

Then Rama was conducting himself in relation to you as his own mother, for what purpose are you seeking injustice to such a person?

ത്വം മയാത്മവിനാശാര്ഥം ഭവനം സ്വം പ്രവേശിതാ৷৷2.12.9৷৷
അവിജ്ഞാനാന്നൃപസുതാ വ്യാലീ തീക്ഷ്ണവിഷാ യഥാ.

In my ignorance I brought home for my self-destruction a king's daughter who was like a venomous female serpent.

ജീവലോകോ യദാ സര്വോ രാമസ്യാഹ ഗുണസ്തവമ്৷৷2.12.10৷৷
അപരാധം കിമുദ്ദിശ്യ ത്യക്ഷ്യാമീഷ്ടമഹം സുതമ്.

When all living beings of this world are extoling the virtues of Rama, for what crime should I abandon my beloved son?

കൌസല്യാം വാ സുമിത്രാം വാ ത്യജേയമപി വാ ശ്രിയമ്৷৷2.12.11৷৷
ജീവിതം വാത്മനോ രാമം ന ത്വേവ പിതൃവത്സലമ്.

I shall give up Kausalya or Sumitra or all my wealth or even my own life but I cannot leave Rama who is devoted to his father.

പരാ ഭവതി മേ പ്രീതിര്ദൃഷ്ട്വാ തനയമഗ്രജമ്৷৷2.12.12৷৷
അപശ്യതസ്തു മേ രാമം നഷ്ടാ ഭവതി ചേതനാ.

When I see my first-born , I experience supreme delight. But if I do not see him, my
life loses its meaning.

തിഷ്ഠേല്ലോകോ വിനാ സൂര്യം ശസ്യം വാ സലിലം വിനാ৷৷2.12.13৷৷
ന തു രാമം വിനാ ദേഹേ തിഷ്ഠേത്തു മമ ജീവിതമ്.

This world can exist without the Sun or crops (can be grown) without water but without Rama, life would not exist in my body.

തദലം ത്യജ്യതാമേഷ നിശ്ചയഃ പാപനിശ്ചയേ!৷৷2.12.14৷৷
അപി തേ ചരണൈ മൂര്ധ്നാ സ്പൃശാമ്യേഷ പ്രസീദ മേ.

O lady of evil intentions, enough of this. Give up your resolve. Here I touch your feet with my head. Be pleased with me.

കിമിദം ചിന്തിതം പാപേ ത്വയാ പരമദാരുണമ്৷৷2.12.15৷৷

അഥ ജിജ്ഞാസസേ മാം ത്വം ഭരതസ്യ പ്രിയാപ്രിയേ.
അസ്തു യത്തത്ത്വയാ പൂര്വം വ്യാഹൃതം രാഘവം പ്രതി৷৷2.12.16৷৷

സ മേ ജ്യേഷ്ഠസ്സുത ശ്രീമാന്ധര്മജ്യേഷ്ഠ ഇതീവ മേ.
തത്ത്വയാ പ്രിയവാദിന്യാ സേവാര്ഥം കഥിതം ഭവേത്৷৷2.12.17৷৷

O sinful one! why have you got this most dreadful thought? Do you want to know my likes or dislikes about Bharata? Let them be so.But speaking of Rama earlier, you used to say, 'Rama is my eldest son. He is noble and foremost in discharging his duties.' Such sweet words could not have been said only to please me.

തച്ഛ്രുത്വാ ശോകസന്തപ്താ സന്താപയസി മാം ഭൃശമ്.
ആവിഷ്ടാസി ഗൃഹം ശൂന്യം സാ ത്വം പരവശം ഗതാ৷৷2.12.18৷৷

Further you are tormented with sorrow under the influence of others' insinuations. You are causing me great pain by entering the empty chamber of wrath.

ഇക്ഷ്വാകൂണാം കുലേ ദേവി! സമ്പ്രാപ്തസ്സുമഹാനയമ്.
അനയോ നയസമ്പന്നേ യത്ര തേ വികൃതാ മതിഃ৷৷2.12.19৷৷

O queen, till now you had a moral sense. With your mind debased (now), a very great immorality has infected the Ikshvaku race.

നഹി കിഞ്ചിദയുക്തം വാ വിപ്രിയം വാ പുരാ മമ.
അകരോസ്ത്വം വിശാലാക്ഷി തേന ന ശ്രദ്ദധാമ്യഹമ്৷৷2.12.20৷৷

O large-eyed lady, you have never done anything improper or unpalatable towards me in the past. Therefore I do not believe your words.

നനു തേ രാഘവസ്തുല്യോ ഭരതേന മഹാത്മനാ.
ബഹുശോ ഹി സുബാലേ ത്വം കഥാഃ കഥയസേ മമ৷৷2.12.21৷৷

O childish one, you used to tell me several times that Rama is as dear to you as the high-souled Bharata.

തസ്യ ധര്മാത്മനോ ദേവി! വനവാസം യശസ്വിനഃ.
കഥം രോചയസേ ഭീരു! നവ വര്ഷാണി പഞ്ച ച৷৷2.12.22৷৷

O lady! how do you wish this righteous and illustrious Rama to dwell in the forest for fourteen years?

അത്യന്തസുകുമാരസ്യ തസ്യ ധര്മേ ധൃതാത്മനഃ.
കഥം രോചയസേ വാസമരണ്യേ ഭൃശദാരുണേ৷৷2.12.23৷৷

Why do you want Rama who is so tender and a firm follower of dharma to dwell in the highly dreadful forest?

രോചയസ്യഭിരാമസ്യ രാമസ്യ ശുഭലോചനേ!.
തവ ശുശ്രൂഷമാണസ്യ കിമര്ഥം വിപ്രവാസനമ്৷৷2.12.24৷৷

O woman with attractive eyes, why do you want Rama who is so charming and serving you to be exiled to a distant place?

രാമോ ഹി ഭരതാദ്ഭൂയസ്തവ ശുശ്രൂഷതേ സദാ.
വിശേഷം ത്വയി തസ്മാത്തു ഭരതസ്യ ന ലക്ഷയേ৷৷2.12.25৷৷

Rama is doing greater service to you than Bharata. Therefore, I do not find any reason for you to have a special love for Bharata.

ശുശ്രൂഷാം ഗൌരവം ചൈവ പ്രമാണം വചനക്രിയാമ്.

കസ്തേ ഭൂയസ്തരം കുര്യാദന്യത്ര മനുജര്ഷഭാത്৷৷2.12.26৷৷
ബഹൂനാം സ്ത്രീസഹസ്രാണാം ബഹൂനാം ചോപജീവിനാമ്.

There are many thousands of women and attendants (in the inner apartment), but who will do greater service and honour you more than Rama, the best among men in the execution of your orders.

പരിവാദോപവാദോ വാ രാഘവേ നോപപദ്യതേ৷৷2.12.27৷৷

സാന്ത്വയന്സര്വഭൂതാനി രാമ ശ്ശുദ്ധേന ചേതസാ.
ഗൃഹ്ണാതി മനുജവ്യാഘ്ര പ്രിയൈര്വിഷയവാസിനഃ৷৷2.12.28৷৷

The best among men, Rama has won the trust of the inhabitants of the country by securing their affection with a pure heart and by doing acts dear to them. Therefore, neither a word of blame nor reproach applies to this scion of the Raghu dynasty (Rama).

സത്യേന ലോകാന് ജയതി ദീനാന് ദാനേന രാഘവഃ.
ഗുരൂഞ്ഛുശ്രൂഷയാ വീരോ ധനുഷാ യുധി ശാത്രവാന്৷৷2.12.29৷৷

Rama is a hero who wins over the people by his truthfulness, the poor by charity, the preceptors by his service and the enemies in the battle by the power of his bow.

സത്യം ദാനം തപസ്ത്യാഗോ മിത്രതാ ശൌചമാര്ജവമ്.
വിദ്യാ ച ഗുരുശുശ്രൂഷാ ധ്രുവാണ്യേതാനി രാഘവേ৷৷2.12.30৷৷

Truth, munificence, asceticism, renunciation, purity, uprightness, learning and service to his superiors all those (virtues) are firmly planted in this descendant of the Raghus.

തസ്മിന്നാര്ജവസമ്പന്നേ ദേവി! ദേവോപമേ കഥമ്.
പാപമാശംസസേ രാമേ മഹര്ഷിസമതേജസി৷৷2.12.31৷৷

How do you, O Devi, wish to harm Rama who is endowed with uprightness, who resembles the gods and in lustre to great ascetics?

ന സ്മരാമ്യപ്രിയം വാക്യം ലോകസ്യ പ്രിയവാദിനഃ.
സ കഥം ത്വത്കൃതേ രാമം വക്ഷ്യാമി പ്രിയമപ്രിയമ്৷৷2.12.32৷৷

How can I, for your sake, speak harsh to my beloved Rama who uses pleasing words to the people of the world, and never an unpleasant word which I can recall?

ക്ഷമാ യസ്മിന്ദമസ്ത്യാഗ സത്യം ധര്മഃ കൃതജ്ഞതാ.
അപ്യഹിംസാ ച ഭൂതാനാം തമൃതേ കാ ഗതിര്മമ৷৷2.12.33৷৷

Where is the refuge for me without him in whom dwell forgiveness, forbearance, renunciation, truthfulness, righteousness, gratefulness and also non-violence towards all living beings?

മമ വൃദ്ധസ്യ കൈകേയി ഗതാന്തസ്യ തപസ്വിനഃ!.
ദീനം ലാലപ്യമാനസ്യ കാരുണ്യം കര്തുമര്ഹസി৷৷2.12.34৷৷

O Kaikeyi, you should show mercy to this wretched, old man on the verge of death, wailing pitifully.

പൃഥിവ്യാം സാഗരാന്തായാം യത്കിഞ്ചിദധിഗമ്യതേ.
തത്സര്വം തവ ദാസ്യാമി മാ ച ത്വാം മന്യുരാവിശേത്৷৷2.12.35৷৷

I shall give you all that can be secured on this earth bounded by the ocean. Show no anger.

അഞ്ജലിം കരോമി കൈകേയി! പാദൌ ചാപി സ്പൃശാമി തേ.
ശരണം ഭവ രാമസ്യ മാധര്മോ മാമിഹ സ്പൃശേത്৷৷2.12.36৷৷

O Kaikeyi! I bow to you with folded palms. I touch your feet, too. Be the saviour of Rama. Let no sin taint me here (in this life).

ഇതി ദുഃഖാഭിസന്തപ്തം വിലപന്തമചേതനമ്.
ഘൂര്ണമാനം മഹാരാജം ശോകേന സമഭിപ്ലുതമ്৷৷2.12.37৷৷

പാരം ശോകാര്ണവസ്യാശു പ്രാര്ഥയന്തം പുനഃ പുനഃ.
പ്രത്യുവാചാഥ കൈകേയീ രൌദ്രാ രൌദ്രതരം വചഃ৷৷2.12.38৷৷

Then the fierce Kaikeyi used fiercer words in reply to the king who was tormented with grief and filled with tears, senses switched off, head reeling, overwhelmed with pain, beseeching again and again to ferry him across the ocean of sorrow as quickly as possible:

യദി ദത്ത്വാ വരൌ രാജന്പുനഃ പ്രത്യനുതപ്യസേ.
ധാര്മികത്വം കഥം വീര! പൃഥിവ്യാം കഥയിഷ്യസി৷৷2.12.39৷৷

O valiant king, if you repent like this after having given two boons, how will you talk about your righteousness on this earth?

യദാ സമേതാ ബഹവസ്ത്വയാ രാജര്ഷയ സ്സഹ.
കഥയിഷ്യന്തി ധര്മജ്ഞ! തത്ര കിം പ്രതിവക്ഷ്യസി৷৷2.12.40৷৷

O knower of righteousness! when innumerable rajarshis assemble and ask you on this what answer will you give?

യസ്യാഃ പ്രസാദേ ജീവാമി യാ ച മാമഭ്യപാലയത്.
തസ്യാഃ കൃതമ് മയാ മിഥ്യാ കൈകേയ്യാ ഇതി വക്ഷയസി৷৷2.12.41৷৷

Will you say, 'To such a Kaikeyi by whose mercy I am alive and by whom I was protected, I have broken the promise given'?

കില്ബിഷത്വം നരേന്ദ്രാണാം കരിഷ്യസി നരാധിപ!.
യോ ദത്വാ വരമദ്യൈവ പുനരന്യാനി ഭാഷസേ৷৷2.12.42৷৷

O king, right now having given two boons, you are speaking otherwise. You are bringing blemish to kings (of the Ikshwaku race)

ശൈബ്യശ്ശ്യേനകപോതീയേ സ്വമാംസം പക്ഷിണേ ദദൌ.
അലര്കശ്ചക്ഷുഷീ ദത്വാ ജഗാമ ഗതിമുത്തമാമ്৷৷2.12.43৷৷

(King) Saibya gave his own flesh to the hawk in the conflict between the hawk and the pigeon. (King) Alarka gave his eyes (to a blind man) and attained the highest state.

സാഗരസ്സമയം കൃത്വാ ന വേലാമതിവര്തതേ.
സമയം മാനൃതം കാര്ഷീഃ പൂര്വവൃത്തമനുസ്മരന്৷৷2.12.44৷৷

Having made the vow (to the gods), the ocean does not advance beyond the shore. Recollect the history of the earlier kings and do not make the vow false.

സ ത്വം ധര്മം പരിത്യജ്യ രാമം രാജ്യേഭിഷിച്യ ച.
സഹ കൌസല്യയാ നിത്യം രന്തുമിച്ഛസി ദുര്മതേ!৷৷2.12.45৷৷

O wicked-minded one, deserting righteousness and installing Rama in the kingdom,
you want to enjoy life with Kausalya everafter?

ഭവത്വധര്മോ ധര്മോ വാ സത്യം വാ യദി വാനൃതമ്.
യത്ത്വയാ സംശ്രുതം മഹ്യം തസ്യ നാസ്തി വ്യതിക്രമഃ৷৷2.12.46৷৷

Whether righteous or unrighteous, true or false, there is no deviation from what you have promised to me.

അഹം ഹി വിഷമദ്യൈവ പീത്വാ ബഹു തവാഗ്രതഃ.
പശ്യതസ്തേ മരിഷ്യാമി രാമോ യദ്യഭിഷിച്യതേ৷৷2.12.47৷৷

If Rama is coronated I will die while as you are watching right in your presence today itself by drinking excessive poison.

ഏകാഹമപി പശ്യേയം യദ്യഹം രാമമാതരമ്.
അഞ്ജലിം പ്രതിഗൃഹ്ണന്തീം ശ്രേയോ നനു മൃതിര്മമ৷৷2.12.48৷৷

If I were to see Rama's mother receiving homage from everybody even for a day, I shall prefer my death.

ഭരതേനാത്മനാ ചാഹം ശപേ തേ മനുജാധിപ!.
യഥാ നാന്യേന തുഷ്യേയമൃതേ രാമവിവാസനാത്৷৷2.12.49৷৷

O king, I swear on Bharata and on my own life that nothing less than Rama's banishment will satisfy me.

ഏതാവദുക്ത്വാ വചനം കൈകേയീ വിരരാമ ഹ.
വിലപന്തം ച രാജാനം ന പ്രതിവ്യാജഹാര സാ৷৷2.12.50৷৷

Kaikeyi, having spoken to this extent remained silent. She heeded not the lament of
the king.

ശ്രുത്വാ തു രാജാ കൈകേയ്യാ വൃതം പരമശോഭനമ്.
രാമസ്യ ച വനേ വാസമൈശ്വര്യം ഭരതസ്യ ച৷৷2.12.51৷৷

നാഭ്യഭാഷത കൈകേയീം മുഹൂര്തം വ്യാകുലേന്ദ്രിയഃ.

Having heard of the highly unfair demands by Kaikeyi for Rama's exile to the forest and Bharata's prosperity (enthronement), the king was dumbstruck for a while with his senses agitated. He did not speak to Kaikeyi.

പ്രൈക്ഷതാനിമിഷോ ദേവീം പ്രിയാമപ്രിയവാദിനീമ്৷৷2.12.52৷৷

താം ഹി വജ്രസമാം വാചമാകര്ണ്യ ഹൃദയാപ്രിയാമ്.
ദുഃഖശോകമയീം ഘോരാം രാജാ ന സുഖിതോഭവത്৷৷2.12.53৷৷

The unhappy king intently fixed his gaze at his beloved queen speaking unpleasant words charged with grief and anguish, unpleasant to the heart like the dreadful thunderbolt.

സ ദേവ്യാ വ്യവസായം ച ഘോരം ച ശപഥം കൃതമ്.
ധ്യാത്വാ രാമേതി നിശ്ശ്വസ്യ ഛിന്ന സ്തരുരിവാപതത്৷৷2.12.54৷৷

Reflecting on the determination of the queen and her dreadful vow, the king sighed and cried, 'O Rama' and then fell down like a tree seve

നഷ്ടചിത്തോ യഥോന്മത്തോ വിപരീതോ യഥാതുരഃ.
ഹൃതതേജാ യഥാ സര്പോ ബഭൂവ ജഗതീപതിഃ৷৷2.12.55৷৷

The lord of the earth (Dasaratha) became like a man with the mind deranged, like a sick man behaving to the contrary, like a serpent with its energy drained (through mantra).

ദീനയാ തു ഗിരാ രാജാ ഇതി ഹോവാച കൈകയീമ്.

അനര്ഥമിമമര്ഥാഭം കേന ത്വമുപദര്ശിതാ৷৷2.12.56৷৷
ഭൂതോപഹതചിത്തേവ ബ്രുവന്തീ മാം ന ലജ്ജസേ.

The king addressed Kaikeyi in humble words saying, Why did you exhibit this unfortunate act apparently beneficial to you? You are not ashamed of saying this like one whose faculties are possessed by an evil spirit.

ശീലവ്യസനമേതത്തേ നാഭിജാനാമ്യഹം പുരാ৷৷2.12.57৷৷
ബാലായാസ്തത്ത്വിതിദാനീം തേ ലക്ഷയേ വിപരീതവത്.

I never knew earlier when you were young that you possessed such perverse behaviour. But now I perceive the reverse (of what I knew).

കുതോ വാ തേ ഭയം ജാതം യാ ത്വമേവംവിധം വരമ്৷৷2.12.58৷৷
രാഷ്ട്രേ ഭരതമാസീനം വൃണീഷേ രാഘവം വനേ.

You are asking for a boon that Bharata should be enthroned in the kingdom while Rama should live in the forest. From where did you get this apprehension?

വിരമൈതേന ഭാവേന ത്വമേതേനാനൃതേന വാ৷৷2.12.59৷৷
യദി ഭര്തുഃ പ്രിയം കാര്യം ലോകസ്യ ഭരതസ്യ ച.

If you wish to do good to your husband, to the world and also to Bharata, refrain from this illusory thought.

നൃശംസേ! പാപസങ്കല്പേ! ക്ഷുദ്രേ! ദുഷ്കൃതകാരിണി!৷৷2.12.60৷৷
കിന്നു ദുഖമലീകം വാ മയി രാമേ ച പശ്യസി.

O cruel one, O woman of sinful resolve, O vile (creature), O woman of evil deeds!, what wrong or sin do you really see in Rama or in me.

ന കഥഞ്ചിദൃതേ രാമാദ്ഭരതോ രാജ്യമാവസേത്৷৷2.12.61৷৷
രാമാദപി ഹി തം മന്യേ ധര്മതോ ബലവത്തരമ്.

Depriving Rama, Bharata in no way will occupy the kingdom because in the matter of righteousness I think he is superior even to Rama.

കഥം ദ്രക്ഷ്യാമി രാമസ്യ വനം ഗച്ഛേതി ഭാഷിതേ৷৷2.12.62৷৷
മുഖവര്ണം വിവര്ണം തു തം യഥൈവേന്ദുമുപപ്ലുതമ്.

While instructing Rama to go to the forest, how can I look at his face, pale like the eclipsed moon?

താം ഹി മേ സുകൃതാം ബുദ്ധിം സുഹൃദ്ഭിസ്സഹ നിശ്ചിതാമ്৷৷2.12.63৷৷
കഥം ദ്രക്ഷ്യാമ്യപാവൃത്താം പരൈരിവ ഹതാം ചമൂമ്.

കിം മാം വക്ഷ്യന്തി രാജാനോ നാനാദിഗ്ഭ്യ സ്സമാഗതാഃ৷৷2.12.64৷৷
ബാലോ ബതായമൈക്ഷ്വാകശ്ചിരം രാജ്യമകാരയത്.

I have taken this decision in consultation with friends to install Rama. How can I see such a decision being reversed like a retreating army defeated by enemies? Kings from different quarters have already arrived and they will say, How did this ignorant descendant of the Ikshakus (Dasaratha) rule this kingdom for such a long time?

യദാ തു ബഹവോ വൃദ്ധാ ഗുണവന്തോ ബഹുശ്രുതാഃ৷৷2.12.65৷৷
പരിപ്രക്ഷ്യന്തി കാകുത്സ്ഥം വക്ഷ്യാമി കിമഹം തദാ.

When several virtuous and learned elders ask me about Rama, what shall I tell them?

കൈകേയ്യാ ക്ലിശ്യമാനേന രാമഃ പ്രവ്രാജിതോ മയാ৷৷2.12.66৷৷
യദി സത്യം ബ്രവീമ്യേതത്തദസത്യം ഭവിഷ്യതി.

If I tell the truth 'Tortured by Kaikeyi, I have sent Rama to the forest', none will believe it and they will consider it untruth.

കിം മാം വക്ഷ്യതി കൌശല്യാ രാഘവേ വനമാസ്ഥിതേ৷৷2.12.67৷৷
കിം ചൈനാം പ്രതിവക്ഷ്യാമി കൃത്വാ വിപ്രിയമീദൃശമ്.

If Rama takes refuge in the forest, what will Kausalya say to me? Having committed such an unpleasant act, what reply can I give her?

യദാ യദാ ഹി കൌശല്യാ ദാസീവച്ച സഖീവ ച৷৷2.12.68৷৷
ഭാര്യാവദ്ഭഗിനീവച്ച മാതൃവച്ചോപതിഷ്ഠതി.

സതതം പ്രിയകാമാ മേ പ്രിയപുത്രാ പ്രിയംവദാ৷৷2.12.69৷৷
ന മയാ സത്കൃതാ ദേവീ സത്കാരാര്ഹാ കൃതേ തവ.

Sweet-spoken Kausalya who always cherishes my welfare. who has given me my beloved son, who has served me like an attendant, a friend, a wife, a sister and a mother deserved courteous treatment from me, but because of you, she never received due attention from me.

ഇദാനീം തത്തപതി മാം യന്മയാ സുകൃതം ത്വയി৷৷2.12.70৷৷
അപഥ്യവ്യഞ്ജനോപേതം ഭുക്തമന്നമിവാതുരമ്.

I have done many favours to you. Like a sick person afflicted by eating rice mixed with unwholesome curry, those acts of kindness are burning me now.

വിപ്രകാരം ച രാമസ്യ സമ്പ്രയാണം വനസ്യ ച৷৷2.12.71৷৷
സുമിത്രാ പ്രേക്ഷ്യ വൈ ഭീതാ കഥം മേ വിശ്വസിഷ്യതി.

In seeing the insult meted out to Rama and his journey to the forest, how will frightened Sumitra have confidence in me?

കൃപണം ബത വൈദേഹീ ശ്രോഷ്യതി ദ്വയമപ്രിയമ്৷৷2.12.72৷৷
മാം ച പഞ്ചത്വമാപന്നം രാമം ച വനമാശ്രിതമ്.

Alas! Sita will listen in a pitiable state the two unpleasant events namely my death and Rama's exile to the foest.

വൈദേഹീ ബത മേ പ്രാണാന്ശോചന്തീ ക്ഷപയിഷ്യതി৷৷2.12.73৷৷
ഹീനാ ഹിമവതഃ പാര്ശ്വേ കിന്നരേണേവ കിന്നരീ.

What a pity! Vaidehi, lamenting like a Kinnari forsaken by a Kinnara on the Himalayan slopes, will cause death to me.

ന ഹി രാമമഹം ദൃഷ്ട്വാ പ്രവസന്തം മഹാവനേ৷৷2.12.74৷৷
ചിരം ജീവിതുമാശംസേ രുദന്തീം ചാപി മൈഥിലീമ്.

With Rama living in the wilderness and Sita crying, I do not hope to survive for long, indeed.

സാ നൂനം വിധവാ രാജ്യം സപുത്രാ കാരയിഷ്യസി৷৷2.12.75৷৷
ന ഹി പ്രവ്രാജിതേ രാമേ ദേവി! ജീവിതുമുത്സഹേ.

O Devi! you will certainly rule the kingdom as a widow along with your son. (But) I do not wish to live after Rama is exiled.

സതീം ത്വാമഹമത്യന്തം വ്യവസ്യാമ്യസതീം സതീമ്.
രൂപിണീം വിഷസംയുക്താം പീത്വേവ മദിരാം നരഃ৷৷2.12.76৷৷

Like people regarding wine mixed with poison as fine before drinking it, I had a firm belief that you were a chaste woman, but while you who look extremely beautiful you are actually not so.

അനൃതൈര്ബഹു മാം സാന്ത്വൈ സ്സാന്ത്വയന്തീ സ്മ ഭാഷസേ.
ഗീതശബ്ദേന സംരുധ്യ ലുബ്ധോ മൃഗമിവാവധീഃ৷৷2.12.77৷৷

You used to console me with so many words pleasing but untrue and you killed me like a hunter getting the deer trapped and slaughtered through the melody of music.

അനാര്യ ഇതി മാമാര്യാഃ പുത്രവിക്രായകം ധ്രുവമ്.
ധിക്കരിഷ്യന്തി രഥ്യാസു സുരാപം ബ്രാഹ്മണം യഥാ৷৷2.12.78৷৷

Respectable people on the highway will certainly say 'He sold away his son' and censure me as a mean person like a brahmin consuming liquor.

അഹോ! ദുഃഖമഹോ! കൃച്ഛ്രം യത്ര വാചഃ ക്ഷമേ തവ.
ദുഃഖമേവംവിധം പ്രാപ്തം പുരാകൃതമിവാശുഭമ്৷৷2.12.79৷৷

What suffering! What a calamity! that I am made to put up with your words. I am subject to this suffering may be as expiation for the sin formerly committed.

ചിരം ഖലു മയാ പാപേ ത്വം പാപേനാഭിരക്ഷിതാ.
അജ്ഞാനാദുപസമ്പന്നാ രജ്ജുരുദ്ബന്ധിനീ യഥാ৷৷2.12.80৷৷

O wretch! I protected you in my folly for a long time through ignorance, like a rope preserved which turned out to be a noose to hang me with.

രമമാണസ്ത്വയാ സാര്ധം മൃത്യും ത്വാം നാഭിലക്ഷയേ.
ബാലോ രഹസി ഹസ്തേന കൃഷ്ണസര്പമിവാസ്പൃശമ്৷৷2.12.81৷৷

While sporting with you, I did not realize you were death incarnate. Like a child handling a black cobra I caressed you.

മയാ ഹ്യപിതൃകഃ പുത്ര സ്സമഹാത്മാ ദുരാത്മനാ.
തം തു മാം ജീവലോകോയം നൂനമാക്രോഷ്ടുമര്ഹതി৷৷2.12.82৷৷

Wicked I am, I have made that magnanimous Rama fatherless. This world of living beings is certainly entitled to condemn me.

ബാലിശോ ബത കാമാത്മാ രാജാ ദശരഥോ ഭൃശമ്.
യഃ സ്ത്രീകൃതേ പ്രിയം പുത്രം വനം പ്രസ്ഥാപയിഷ്യതി৷৷2.12.83৷৷

(They will say), 'Alas! how utterly foolish and lustful is king Dasaratha who is sending his beloved son to the forest for the sake of a woman'.

വ്രതൈശ്ച ബ്രഹ്മചര്യൈശ്ച ഗുരുഭിശ്ചോപകര്ശിതഃ.
ഭോഗകാലേ മഹത്കൃച്ഛ്രം പുനരേവ പ്രപത്സ്യതേ৷৷2.12.84৷৷

'(Rama) already emaciated by observing vows related to ritual and celibacy in compliance with the orders of the preceptors has to undergo hardships again at a time when he should enjoy pleasures (of life)'.

നാലം ദ്വിതീയം വചനം പുത്രോ മാം പ്രതിഭാഷിതുമ്.
സ വനം പ്രവ്രജേത്യുക്തോ ബാഢമിത്യേവ വക്ഷ്യതി৷৷2.12.85৷৷

My son Rama will not say a second word to me, if I tell him 'Go to the forest'.He will say, 'Certainly so'.

യദി മേ രാഘവഃ കുര്യാദ്വനം ഗച്ഛേതി ചോദിതഃ.
പ്രതികൂലം പ്രിയം മേ സ്യാന്ന തു വത്സഃ കരിഷ്യതി৷৷2.12.86৷৷

If this scion of the Raghu race (Rama) urged to go to the forest acts against my order, it will be welcome but my son will not do it.

ശുദ്ധഭാവോ ഹി ഭാവം മേ ന തു ജ്ഞാസ്യതി രാഘവഃ৷৷2.12.87৷৷
സ വനം പ്രബ്രജേ ത്യുക്തോ ബാഢ മിത്യേവ വക്ഷയതി.

The descendant of the Raghus (Rama) who is pure in thought will not come to know my intention. Therefore if I tell him 'Go to the forest,' he will say, 'Certainly so'.

രാഘവേ ഹി വനം പ്രാപ്തേ സര്വലോകസ്യ ധിക്കൃതമ്৷৷2.12.88৷৷
മൃത്യുരക്ഷമണീയം മാം നയിഷ്യതി യമക്ഷയമ്.

If Rama goes to the forest, the god of death will conduct me to his abode, for condemned by the entire world, I shall not be forgiven (even by Yama).

മൃതേ മയി ഗതേ രാമേ വനം മനുജപുങ്ഗവേ৷৷2.12.89৷৷
ഇഷ്ടേ മമ ജനേ ശേഷേ കിം പാപം പ്രതിപത്സ്യസേ.

With me dead and Rama, the best among men, banished, what harmful acts are you contemplating against my well-wishers?

കൌശല്യാ മാം ച രാമം ച പുത്രൌ ച യദി ഹാസ്യതി৷৷2.12.90৷৷
ദുഃഖാന്യസഹതീ ദേവീ മാമേവാനുമരിഷ്യതി.

If queen Kausalya loses me, Rama, Lakshmana and Satrughna will follow me into death, unable to bear the grief.

കൌസല്യാം ച സുമിത്രാം ച മാം ച പുത്രൈസ്ത്രിഭിസ്സഹ৷৷2.12.91৷৷
പ്രക്ഷിപ്യ നരകേ സാ ത്വം കൈകേയി! സുഖിതാ ഭവ.

O Kaikeyi! consign Kausalya, Sumitra, me and my three sons into hell and be happy.

മയാ രാമേണ ച ത്യക്തം ശാശ്വതം സത്കൃതം ഗുണൈഃ৷৷2.12.92৷৷
ഇക്ഷ്വാകുകുലമക്ഷോഭ്യമാകുലം പാലയിഷ്യസി.

You will rule undisturbed the Ikshvaku race honoured for its divine virtues. Now abandoned by me and Rama it will be afflicted with grief.

പ്രിയം ചേദ്ഭരതസ്യൈതദ്രാമപ്രവ്രാജനം ഭവേത്৷৷2.12.93৷৷
മാ സ്മ മേ ഭരതഃ കാര്ഷീത്പ്രേതകൃത്യം ഗതായുഷഃ.

If Rama's exile is approved by Bharata, then let him not perform my funeral rites after my death.

ഹന്താനാര്യേ! മമാമിത്രേ! സകാമാ ഭവ കൈകയി৷৷2.12.94৷৷

മൃതേ മയി ഗതേ രാമേ വനം പുരുഷപുങ്ഗവേ.
സേദാനീം വിധവാ രാജ്യം സപുത്രാ കാരയിഷ്യസി৷৷2.12.95৷৷

O my enemy, O wicked Kaikeyi, after Rama, the foremost of men, has left for the forest your desires will be fulfilled. And after my death, you as a widow along with your son will rule the kingdom.

ത്വം രാജപുത്രീവാദേന ന്യവസോ മമ വേശ്മനി.
അകീര്തിശ്ചാതുലാ ലോകേ ധ്രുവഃ പരിഭവശ്ച മേ৷৷2.12.96৷৷

സര്വഭൂതേഷു ചാവജ്ഞാ യഥാ പാപകൃതസ്തഥാ.

You lived in my palace under the name of a princess. You have brought me, for sure, unparalleled dishonour and disgrace. Everybody will look upon me with contempt as if I have committed a sinful act.

കഥം രഥൈര്വിഭുര്യാത്വാ ഗജാശ്വൈശ്ച മുഹുര്മുഹുഃ৷৷2.12.97৷৷
പദ്ഭ്യാം രാമോ മഹാരണ്യേ വത്സോ മേ വിചരിഷ്യതി.

How will my son, Rama, who used to ride on chariots, elephants and horses roam the wilderness barefoot?

യസ്യ ത്വാഹാരസമയേ സൂദാഃ കുണ്ഡലധാരിണഃ৷৷2.12.98৷৷
അഹംപൂര്വാഃ പചന്തി സ്മ പ്രശസ്തം പാനഭോജനമ്.

സ കഥന്നു കഷായാണി തിക്താനി കടുകാനി ച৷৷2.12.99৷৷
ഭക്ഷയന്വന്യമാഹാരം സുതോ മേ വര്തയിഷ്യതി.

How will my son for whom the cooks with kundalas in their ears used to proudly prepare enough food and beverages subsist on astringent, pungent, bitter wild fruits and roots?

മഹാര്ഹവസ്ത്രസംവീതോ ഭൂത്വാ ചിരസുഖോഷിതഃ৷৷2.12.100৷৷
കാഷായപരിധാനസ്തു കഥം ഭൂമൌനിവത്സ്യതി.

How will he who was habituated to wearing expensive apparels and to (royal) comforts over a long period of time live (sleep) on the ground, putting on saffron
robes?

കസ്യൈതദ്ധാരുണം വാക്യമേവംവിധമചിന്തിതമ്৷৷2.12.101৷৷
രാമസ്യാരണ്യഗമനം ഭരതസ്യാഭിഷേചനമ്.

Whose are these dreadful words, this inconceivable plan of Rama's exilement and Bharata's enthronement?

ധിഗസ്തു യോഷിതോ നാമ ശഠാ സ്സ്വാര്ഥപരാസ്സദാ.
ന ബ്രവീമി സ്ത്രിയ സ്സര്വാ ഭരതസ്യൈവ മാതരമ്৷৷2.12.102৷৷

A woman means one who secretly harms others. This is shameful indeed. They always seek selfish interests. I do not say this of all women, only of Bharata's mother.

അനര്ഥഭാവേര്ഥപരേ! നൃശംസേ മമാനുതാപായ നിവിഷ്ടഭാവേ!.
കിമപ്രിയം പശ്യസി മന്നിമിത്തം ഹിതാനുകാരിണ്യഥവാപി രാമേ৷৷2.12.103৷৷

O malicious one, O covetous one, O cruel one, O woman determined to torment
me, what fault have you seen in Rama who is always devoted to the welfare of others?

പരിത്യജേയുഃ പിതരോ ഹി പുത്രാന്ഭാര്യാഃ പതീംശ്ചാപി കൃതാനുരാഗാഃ.
കൃത്സ്നം ഹി സര്വം കുപിതം ജഗത്സ്യാദ്ദൃഷ്ട്വൈവ രാമം വ്യസനേ നിമഗ്നമ്৷৷2.12.104৷৷

This entire world will be inflamed to see Rama plunged in adversity. Fathers will abandon their sons. Wives, attached to their husbands, will forsake them.

അഹം പുനര്ദേവകുമാരരൂപമലങ്കൃതം തം സുതമാവ്രജന്തമ്.
നന്ദാമി പശ്യന്നപി ദര്ശനേന ഭവാമി ദൃഷ്ട്വൈവ ച പുനര്യുവേവ৷৷2.12.105৷৷

When I see my son, handsome and well-adorned like the son of a celestial deity, coming towards me, I rejoice. Even his very sight makes me grow young again.

വിനാപി സൂര്യേണ ഭവേത്പ്രവൃത്തിരവര്ഷതാ വജ്രധരേണ വാപി.
രാമം തു ഗച്ഛന്തമിത സ്സമീക്ഷ്യ ജീവേന്ന കശ്ചിത്ത്വിതി ചേതനാ മേ৷৷2.12.106৷৷

Nature's activity will continue even without the Sun or even if Indra, wielder of the thunderbolt, sends no rain but none will live to see Rama departing to the forest. This is my conviction.

വിനാശകാമാമഹിതാമമിത്രാമാവാസയം മൃത്യുമിവാത്മനസ്ത്വാമ്.
ചിരം ബതാങ്കേന ധൃതാസി സര്പീ മഹാവിഷാ തേന ഹതോസ്മി മോഹാത്৷৷2.12.107৷৷

Alas! I carried all along on my lap a highly poisonous female snake I gave you shelter while you were like death .This delusion is the cause of my ruin.You were my enemy. You wished me harm. You wished my destruction.

മയാ ച രാമേണ ച ലക്ഷ്മണേന പ്രശാസ്തു ഹീനോ ഭരതസ്ത്വയാ സഹ.
പുരം ച രാഷ്ട്രം ച നിഹത്യ ബാന്ധവാന് മമാഹിതാനാം ച ഭവാഭിഹര്ഷിണീ৷৷2.12.108৷৷

With Rama and Lakshmana withdrawn from me, my kinsmen killed, let Bharata along with you rule the city and the kingdom causing delight to my enemies.

നൃശംസവൃത്തേ വ്യസനപ്രഹാരിണി പ്രസഹ്യ വാക്യം യദിഹാദ്യ ഭാഷസേ.
ന നാമ തേ കേന മുഖാത്പതന്ത്യധോ വിശീര്യമാണാ ദശനാ സ്സഹസ്രധാ৷৷2.12.109৷৷

O cruel-hearted woman, you strike one in adversity. Why are your teeth with which you are now speaking (such harsh words) do not fall to the ground, broken into a thousand fragments?

ന കിഞ്ചിദാഹാഹിതമപ്രിയം വചോ ന വേത്തി രാമഃ പരുഷാണി ഭാഷിതുമ്.
കഥന്നു രാമേ ഹ്യഭിരാമവാദിനി ബ്രവീഷി ദോഷാന്ഗുണനിത്യസമ്മതേ৷৷2.12.110৷৷

How do you find fault with Rama who does not utter even one harmful or unpalatable word, who does not know how to use harsh words, and who speaks pleasingly and who is always honoured for his virtues?

പ്രതാമ്യ വാ പ്രജ്വല വാ പ്രണശ്യ വാ സഹസ്രശോ വാ സ്ഫുടിതാ മഹീം വ്രജ.
ന തേ കരിഷ്യാമി വച സ്സുദാരുണം മമാഹിതം കേകയരാജപാംസനി৷৷2.12.111৷৷

O obloquy on the house of Kekaya, you may grieve or burn yourself in the fire, or get destroyed. Even if you fall down on earth broken into a thousand pieces I will not act on your terrible, harmful words.

ക്ഷുരോപമാം നിത്യമസത്പ്രിയംവദാം പ്രദുഷ്ടഭാവാം സ്വകുലോപഘാതിനീമ്.
ന ജീവിതും ത്വാം വിഷഹേമനോരമാം ദിധക്ഷമാണാം ഹൃദയം സബന്ധനമ്৷৷2.12,112৷৷

You are like a knife. You always speak palatable lies. You are malevolent. You are a destroyer of your own race. You displease the mind. You are intent on burning down all the links of my heart. I cannot bear to see you alive in this world.

ന ജീവിതം മേസ്തി പുനഃകുത സ്സുഖം വിനാത്മജേനാത്മവതഃ കുതോ രതിഃ.
മമാഹിതം ദേവി ന കര്തുമര്ഹസി സ്പൃശാമി പാദാവപി തേ പ്രസീദ മേ৷৷2.12.113৷৷

There is no life for me without my son (Rama). What to speak of happiness again? Where is pleasure for a self-respecting man like me? O queen, it does not behove you to do this harmful act. I will touch your feet. Show pity on me.

സ ഭൂമിപാലോ വിലപന്നനാഥവത്സ്ത്രിയാ ഗൃഹീതോ ഹൃദയേതിമാത്രയാ.
പപാത ദേവ്യാശ്ചരണൌ പ്രസാരിതാവുഭാവസമ്സ്പൃശ്യ യഥാതുരസ്തഥാ৷৷2.12.114৷৷

The king, with his heart in the grip of a woman, wailing like an orphan tried to reach her feet, exceeding the limit of self-respect but, unable to touch them as she pulled
them apart, he collapsed like a sick man.

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ അയോധ്യാകാണ്ഡേ ദ്വാദശസ്സര്ഗഃ৷৷

Thus ends the twelfth sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki