Valmiki Ramayana, Balakanda, Sarga 14. Ashvamedhayaga commenced as preamble to Putrakameshti ritual

 

[Dasaratha performs Ashwamedhayaga on the bank of Sarayu according to Vedic rites]

അഥ സംവത്സരേ പൂര്ണേ തസ്മിന്പ്രാപ്തേ തുരങ്ഗമേ.
സരയ്വാശ്ചോത്തരേ തീരേ രാജ്ഞോ യജ്ഞോഭ്യവര്തത৷৷1.14.1৷৷

After completion of one year when the sacrificial horse had returned, the sacrifice by the king (Dasaratha) commenced on the northern bank of river Sarayu.

ഋശ്യശൃങ്ഗം പുരസ്കൃത്യ കര്മ ചക്രുര്ദ്വിജര്ഷഭാ:.
അശ്വമേധേ മഹായജ്ഞേ രാജ്ഞോസ്യ സുമഹാത്മന:৷৷1.14.2৷৷

The best of brahmins led by Rsyasringa performed the rituals of aswamedha organised by the exceedingly magnanimous king.

കര്മ കുര്വന്തി വിധിവദ്യാജകാ വേദപാരഗാ:.
യഥാവിധി യഥാന്യായം പരിക്രാമന്തി ശാസ്ത്രത:৷৷1.14.3৷৷

The chief priests, masters of the Vedas, conducted the rituals in consonance with traditions and scriptures. They officiated in conformity with duties laid down in the Vedas and according to law.

പ്രവര്ഗ്യം ശാസ്ത്രത: കൃത്വാ തഥൈവോപസദം ദ്വിജാ:
ചക്രുശ്ച വിധിവത്സര്വമധികം കര്മ ശാസ്ത്രത:৷৷1.14.4৷৷

Brahmins performed pravargya and upasada and other ceremonies as per the scriptures and traditions.

അഭിപൂജ്യ തതോ ഹൃഷ്ടാസ്സര്വേ ചക്രുര്യഥാവിധി.
പ്രാതസ്സവനപൂര്വാണി കര്മാണി മുനിപുങ്ഗവാ:৷৷1.14.5৷৷

Thereafter the eminent ascetics, rejoicing in their hearts performed the worship (of celestial beings) and conducted the prescribed rituals starting with morning ablutions etc.

ഐന്ദ്രശ്ച വിധിവദ്ദത്തോ രാജാ ചാഭിഷുതോനഘ:.
മാധ്യന്ദിനം ച സവനം പ്രാവര്തത യഥാക്രമമ്৷৷1.14.6৷৷

Havis was duly offered to Indra daily. The juice was extracted in the morning by pressing the soma plant. Mid-day ablutions were performed. All in proper sequence.

തൃതീയസവനം ചൈവ രാജ്ഞോസ്യ സുമഹാത്മന:.
ചക്രുസ്തേശാസ്ത്രതോ ദൃഷ്ട്വാ തഥാ ബ്രാഹ്മണപുങ്ഗവാ:৷৷1.14.7৷৷

Those exceedingly noble and eminent brahmins performed third pressing of the soma, in conformity with the sastras.

ന ചാഹുതമഭൂത്തത്ര സ്ഖലിതം വാപി കിഞ്ചന .
ദൃശ്യതേ ബ്രഹ്മവത്സര്വം ക്ഷേമയുക്തം ഹി ചക്രിരേ৷৷1.14.8৷৷

There were no omissions in the offerings nor any lappes in the performance. Everything was done through recitation of mantras and in a wholesome way.

ന തേഷ്വഹസ്സു ശ്രാന്തോ വാ ക്ഷുധിതോ വാപി ദൃശ്യതേ.
നാവിദ്വാന്ബ്രാഹ്മണസ്തത്ര നാശതാനുചരസ്തഥാ৷৷1.14.9৷৷

During the days (of sacrifice) none felt tired or hungry. There was no brahmin who was not learned or had less than a hundred followers (or disciples).

ബ്രാഹ്മണാ ഭുഞ്ജതേ നിത്യം നാഥവന്തശ്ച ഭുഞ്ജതേ.
താപസാ ഭുഞ്ജതേ ചാപി ശ്രമണാ ഭുഞ്ജതേതഥാ৷৷1.14.10৷৷

During that period brahmanas as well as those who have masters, (the sudras), ascetics and monks had enough to eat.

വൃദ്ധാശ്ച വ്യാധിതാശ്ചൈവ സ്ത്രിയോ ബാലാസ്തഥൈവ ച .
അനിശം ഭുഞ്ജമാനാനാം ന തൃപ്തിരുപലഭ്യതേ৷৷1.14.11৷৷

The aged, the sick, women and also children ate there and knew no limit to their enjoyment.

ദീയതാം ദീയതാമന്നം വാസാംസി വിവിധാനി ച.
ഇതി സഞ്ചോദിതാസ്തത്ര തഥാ ചക്രുരനേകശ:৷৷1.14.12৷৷

"Give food, give, various kinds of clothes" echoed the organisers. And they (in charge of distribution) did.

അന്നകൂടാശ്ച ബഹവോ ദൃശ്യന്തേ പര്വതോപമാ:.
ദിവസേ ദിവസേ തത്ര സിദ്ധസ്യ വിധിവത്തദാ৷৷1.14.13৷৷

There, could be seen day after day heaps of nicely cooked food, looking like mountains.

നാനാദേശാദനുപ്രാപ്താ: പുരുഷാസ്സ്ത്രീഗണാസ്തഥാ.
അന്നപാനൈസ്സുവിഹിതാസ്തസ്മിന്യജ്ഞേ മഹാത്മന:৷৷1.14.14৷৷

Men and women who had come from various countries to that sacrifice were entertained with food and drink by the magnanimous (king).

അന്നം ഹി വിധിവത്സാധു പ്രശംസന്തി ദ്വിജര്ഷഭാ:.
അഹോ തൃപ്താ: സ്മ ഭദ്രം തേ ഇതി ശുശ്രാവ രാഘവ:৷৷1.14.15৷৷

Brahmins having tasted the delicious food cooked in prescribed manner, praised saying "Ah! We are fully satisfied. Prosperity to you". Such were the words heard by king Dasaratha.

സ്വലങ്കൃതാശ്ച പുരുഷാ ബ്രാഹ്മണാന്പര്യവേഷയന്.
ഉപാസതേ ച താനന്യേ സുമൃഷ്ടമണികുണ്ഡലാ:৷৷1.14.16৷৷

While brahmins were being served with food by well-dressed men, some others wearing pendents studded with shining jewels assisted them.

കര്മാന്തരേ തദാ വിപ്രാ ഹേതുവാദാന്ബഹൂനപി.
പ്രാഹുശ്ച വാഗ്മിനോ ധീരാ: പരസ്പരജിഗീഷയാ৷৷1.14.17৷৷

In the interval between ceremonies, eloquent and sagacious brahmins were engaged in various disputations, desirous of victory.

ദിവസേ ദിവസേ തത്ര സംസ്തരേ കുശലാ ദ്വിജാ:.
സര്വകര്മാണി ചക്രുസ്തേ യഥാശാസ്ത്രം പ്രചോദിതാ:৷৷1.14.18৷৷

Every day in that sacrifice brahmins, skilful in rituals, persuaded (by sage Vasishta), performed all their duties as per tradition.

നാഷഡങ്ഗവിദത്രാസീന്നാവ്രതോ നാബഹുശ്രുത:.
സദസ്യാസ്തസ്യ വൈ രാജ്ഞോ നാവാദകുശലാ ദ്വിജാ:৷৷1.14.19৷৷

Here (in this sacrificial pavillion), there was none who was not versed in six Vedangas,
not true to vows, not learned in many sastras nor adept in discussions (on sastras).

പ്രാപ്തേ യൂപോച്ഛ്രയേ തസ്മിന്ഷഡ്ബൈല്വാ: ഖാദിരാസ്തഥാ.
താവന്തോ ബില്വസഹിതാ: പര്ണിനശ്ച തഥാപരേ৷৷1.14.20৷৷

ശ്ലേഷ്മാതകമയസ്ത്വേകോ ദേവദാരുമയസ്തഥാ.
ദ്വാവേവ വിഹിതൌ തത്ര ബാഹുവ്യസ്തപരിഗ്രഹൌ৷৷1.14.21৷৷

When the time came to erect sacrificial posts, six posts each made of bilva and khadira wood and many made of parni wood along, one of sleshmataka and two of devadaru wood, with a distance of two outstretched hands between them were erected.

കാരിതാസ്സര്വ ഏവൈതേ ശാസ്ത്രജ്ഞൈര്യജ്ഞകോവിദൈ:.
ശോഭാര്ഥം തസ്യ യജ്ഞസ്യ കാഞ്ചനാലങ്കൃതാഭവന്৷৷1.14.22৷৷

All these posts were prepared by knowers of sastras and by those well-versed in the performance of sacrifices. They were decorated with gold to add elegance to the sacrifice.

ഏകവിംശതിയൂപാസ്തേ ഏകവിംശത്യരത്നയ:.
വാസോഭിരേകവിംശദ്ഭിരേകൈകം സമലങ്കൃതാ:৷৷1.14.23৷৷

These twentyone sacrificial posts, each measuring twentyone 'aratni' height, were well-decorated wrapped in a piece of cloth.

വിന്യസ്താ വിധിവത്സര്വേ ശില്പിഭിസ്സുകൃതാ ദൃഢാ:.
അഷ്ടാശ്രയസ്സര്വ ഏവ ശ്ലക്ഷ്ണരൂപസമന്വിതാ:৷৷1.14.24৷৷

All those posts, strong with eight sides and finely finished surfaces, well-carved by sculptors were duly erected.

ആച്ഛാദിതാസ്തേ വാസോഭി: പുഷ്പൈര്ഗന്ധൈശ്ച ഭൂഷിതാ:.
സപ്തര്ഷയോ ദീപ്തിമന്തോ വിരാജന്തേ യഥാ ദിവി৷৷1.14.25৷৷

Decorated with flowers and sandal paste and covered with cloths, stood the bright sacrificial posts shining like seven sages in the sky.

ഇഷ്ടകാശ്ച യഥാന്യായം കാരിതാശ്ച പ്രമാണത:.
ചിതോഗ്നിര്ബ്രാഹ്മണൈസ്തത്ര കുശലൈശ്ശുല്ബകര്മണി ৷৷1.14.26৷৷

The sacrificial fire-place was constructed with bricks with standard measurement by brahmins who were experts in the art of measuring land with a string or single strand.

സചിത്യോ രാജസിംഹസ്യ സഞ്ചിത: കുശലൈര്ദ്വിജൈ:.
ഗരുഡോ രുക്മപക്ഷോ വൈ ത്രിഗുണോഷ്ടാദശാത്മക:৷৷1.14.27৷৷

That sacrificial altar of the lion among kings, (Dasaratha), erected by well-trained brahmins was in the shape of the golden winged 'Garuda' it had three ranges and thrice as many fire-places i.e; eighteen in number.

നിയുക്താസ്തത്ര പശവസ്തത്തദുദ്ദിശ്യ ദൈവതമ്.
ഉരഗാ: പക്ഷിണശ്ചൈവ യഥാശാസ്ത്രം പ്രചോദിതാ:৷৷1.14.28৷৷

Animals, serpents and birds were kept ready after the sastras intended (for sacrifice) for those respective deities.

ശാമിത്രേ തു ഹയസ്തത്ര തഥാ ജലചരാശ്ച യേ.
ഋത്വിഗ്ഭിസ്സര്വമേവൈതന്നിയുക്തം ശാസ്ത്രതസ്തദാ৷৷1.14.29৷৷

When the time came to sacrifice the animals, the chief priests, in accordance with tradition, tied up the horse and all the aquatic animals to the sacrificial posts.

പശൂനാം ത്രിശതം തത്ര യൂപേഷു നിയതം തദാ.
അശ്വരത്നോത്തമം തസ്യ രാജ്ഞോ ദശരഥസ്യ ച ৷৷1.14.30৷৷

Three hundred animals and the jewel of the horses (from the stables) belonging to king Dasaratha were bound to the sacrificial posts.

കൌസല്യാ തം ഹയം തത്ര പരിചര്യ സമന്തത:.
കൃപാണൈര്വിശശാസൈനം ത്രിഭി: പരമയാ മുദാ ৷৷1.14.31৷৷

Kausalya, with immense glee having gone round and worshipped that horse, severed it with three strokes of scimitar.

പതത്രിണാ തദാ സാര്ധം സുസ്ഥിതേന ച ചേതസാ.
അവസദ്രജനീമേകാം കൌശല്യാ ധര്മകാമ്യയാ৷৷1.14.32৷৷

Kausalya, in her devotion to duty and with a happy state of mind, passed one night near that horse.

ഹോതാധ്വര്യുസ്തഥോദ്ഗാതാ ഹസ്തേന സമയോജയന്.
മഹിഷ്യാ പരിവൃത്ത്യാ ച വാവാതാം ച തഥാപരാമ്৷৷1.14.33৷৷

Hota, Adhvaryu and Udgata arranged Mahishi, Parivritti, Vavaata and another woman known as Palakali to touch (keep the company of) the sacrificial horse.

പതത്രിണസ്തസ്യ വപാ മുദ്ധൃത്യ നിയതേന്ദ്രിയ:.
ഋത്വിക്പരമസമ്പന്ന: ശ്രപയാമാസ ശാസ്ത്രത:৷৷1.14.34৷৷

The official priest, highly knowledgeable in scriptures and having restrained senses, removed the marrow from the horse and cooked it according to tradition.

ധൂമഗന്ധം വപായാസ്തു ജിഘ്രതി സ്മ നരാധിപ:.
യഥാകാലം യഥാന്യായം നിര്ണുദന്പാപമാത്മന:৷৷1.14.35৷৷

The king at appropriate time and in agreement with the scriptures inhaled the odour of the smoke (from the burnt marrow) and absolved himself of his sins.

ഹയസ്യ യാനി ചാങ്ഗാനി താനി സര്വാണി ബ്രാഹ്മണാ:.
അഗ്നൌ പ്രാസ്യന്തി വിധിവത്സമന്ത്രാഷ്ഷോഡശര്ത്വിജ:৷৷1.14.36৷৷

The sixteen officiating priests (brahmins) offered all the horse's limbs with prayers as per the customs.

പ്ലക്ഷശാഖാസു യജ്ഞാനാമന്യേഷാം ക്രിയതേ ഹവി:.
അശ്വമേധസ്യ യജ്ഞസ്യ വൈതസോ ഭാഗ ഇഷ്യതേ৷৷1.14.37৷৷

In other sacrifices oblations are offered with branches of a plaksha tree but in Aswamedha a branch of cane creeper is chosen instead.

ത്ര്യഹോശ്വമേധസ്സങ്ഖ്യാത: കല്പസൂത്രേണ ബ്രാഹ്മണൈ:. 37
ചതുഷ്ടോമമഹസ്തസ്യ പ്രഥമം പരികല്പിതമ്৷৷1.14.38৷৷

According to Kalpa sutra, aswamedha in conducted for three days. In the first day, chatushtoma is arranged.

ഉക്ഥ്യം ദ്വിതീയം സംഖ്യാതമതിരാത്രം തഥോത്തരമ്.
കാരിതാസ്തത്ര ബഹവോ വിഹിതാശ്ശാസ്ത്രദര്ശനാത്৷৷1.14.39৷৷

On the second day Ukthya and on the third day Atiraatra were performed. Many sacrifices fixed according to the scriptures were also performed.

ജ്യോതിഷ്ടോമായുഷീ ചൈവമതിരാത്രൌ വിനിര്മിതൌ.
അഭിജിദ്വിശ്വജിച്ചൈവമപ്തോര്യാമോ മഹാക്രതു:৷৷1.14.40৷৷

Jyotishtoma and Ayuryaga in Atiratra, Abhijit, Viswajit and Aptoryama ceremonies constituting the great sacrifice were performed in the prescribed manner.

പ്രാചീം ഹോത്രേ ദദൌ രാജാ ദിശം സ്വകുലവര്ധന:.
അധ്വര്യവേ പ്രതീചീം തു ബ്രഹ്മണേ ദക്ഷിണാം ദിശമ്৷৷1.14.41৷৷

ഉദ്ഗാത്രേ ച തഥോദീചീം ദക്ഷിണൈഷാ വിനിര്മിതാ.
ഹയമേധേ മഹായജ്ഞേ സ്വയംഭൂവിഹിതേ പുരാ৷৷1.14.42৷৷

In order to promote his dynasty, king Dasaratha gave away eastern region to Hotar, western region to Adhvaryu, southern region to Brahma and northern region to Udgata. These offerings were made in accordance with theprescriptions by Brahma long all.

ക്രതും സമാപ്യ തു തദാ ന്യായത: പുരുഷര്ഷഭ: .
ഋത്വിഗ്ഭ്യോ ഹി ദദൌ രാജാ താം ധരാം കുലവര്ധന:৷৷1.14.43৷৷

The king best among men and upholder of his dynasty, having concluded the sacrifice according to law, offered this entire earth as gift to priests.

ഋത്വിജസ്ത്വബ്രുവന്സര്വേ രാജാനം ഗതകല്മഷമ്.
ഭവാനേവ മഹീം കൃത്സ്നാമേകോ രക്ഷിതുമര്ഹതി৷৷1.14.44৷৷

But all the priests said to the king purged of his sins, "O Lord of men! you alone are capable of protecting this earth".

ന ഭൂമ്യാ കാര്യമസ്മാകം ന ഹി ശക്താസ്സ്മ പാലനേ.
രതാസ്സ്വാധ്യായകരണേ വയം നിത്യം ഹി ഭൂമിപ৷৷1.14.45৷৷
നിഷ്ക്രയം കിഞ്ചിദേവേഹ പ്രയച്ഛതു ഭവാനിതി. 4

"O ruler of the earth! We are constantly engaged in the study of the Vedas. We are not capable of ruling the earth and we cannot do anything with its possession. Give some other charity in lieu of that.

മണിരത്നം സുവര്ണം വാ ഗാവോ യദ്വാ സമുദ്യതമ്.
തത്പ്രയച്ഛ നരശ്രേഷ്ഠ ധരണ്യാ ന പ്രയോജനമ്৷৷1.14.46৷৷

O best of men! give us gems or gold or cows or whichever is readily available. We have no use with this earth".

ഏവമുക്തോ നരപതിര്ബ്രാഹ്മണൈര്വേദപാരഗൈ:৷৷1.14.47৷৷
ഗവാം ശതസഹസ്രാണി ദശ തേഭ്യോ ദദൌ നൃപ:. 4
ശതകോടീസ്സുവര്ണസ്യ രജതസ്യ ചതുര്ഗുണമ് ৷৷1.14.48৷৷

Lord of men, the king having been thus addressed by brahmins who were well-versed in the Vedas, bestowed on them ten hundred thousand cows, a hundred crore of gold coins and four times as much in silver coins.

ഋത്വിജശ്ച തതസ്സര്വേ പ്രദദുസ്സഹിതാ വസു.
ഋശ്യശൃങ്ഗായ മുനയേ വസിഷ്ഠായ ച ധീമതേ৷৷1.14.49৷৷

All the priests collectively offered that wealth to sage Rsyasringa and Vasishta endowed with prudence.

തതസ്തേ ന്യായത: കൃത്വാ പ്രവിഭാഗം ദ്വിജോത്തമാ:.
സുപ്രീതമനസസ്സര്വേ പ്രത്യൂചുര്മുദിതാ ഭൃശമ്৷৷1.14.50৷৷

Then those highly pleased brahmins, having distributed that wealth with equity, again said to the king.

തത: പ്രസര്പകൈഭ്യസ്തു ഹിരണ്യം സുസമാഹിത:.
ജാമ്ബൂനദം കോടിസംഖ്യം ബ്രാഹ്മണേഭ്യോ ദദൌ തദാ৷৷1.14.51৷৷

Thereafter, with earnestness king Dasaratha bestowed a crore of gold coins to brahmins who had come to see the sacrifice.

ദരിദ്രായ ദ്വിജായാഥ ഹസ്താഭരണമുത്തമമ്.
കസ്മൈചിദ്യാചമാനായ ദദൌ രാഘവനന്ദന:৷৷1.14.52৷৷

Dasaratha then gave his excellent bracelet to a poor brahmin who solicited alms.

തത: പ്രീതേഷു നൃപതിര്ദ്വിജേഷു ദ്വിജവത്സല:.
പ്രണാമമകരോത്തേഷാം ഹര്ഷപര്യാകുലേക്ഷണ:৷৷1.14.53৷৷

When the brahmins were pleased, king Dasaratha who was fond of brahmins bowed to them with his eyes filled with delight.

തസ്യാശിഷോഥ വിധിവദ്ബ്രാഹ്മണൈസ്സമുദീരിതാ:.
ഉദാരസ്യ നൃവീരസ്യ ധരണ്യാം പ്രണതസ്യ ച ৷৷1.14.54৷৷

Brahmins uttered blessings upon the generous king when he prostrated before them
according to procedure.

തത: പ്രീതമനാ രാജാ പ്രാപ്യ യജ്ഞമനുത്തമമ്.
പാപാപഹം സ്വര്നയനം ദുഷ്കരം പാര്ഥിവര്ഷഭൈ:৷৷1.14.55৷৷

Sacrifice destroys sins. It leads to heaven. It is incapable of being done by other monarchs. King Dasaratha was very much pleased after performing this great sacrifice.

തതോബ്രവീദൃശ്യശൃങ്ഗം രാജാ ദശരഥസ്തദാ.
കുലസ്യ വര്ധനം ത്വം തു കര്തുമര്ഹസി സുവ്രത!৷৷1.14.56৷৷

King Dasaratha then addressing Rsyasringa said "O Adherent of vows! you can help the continuity of my race".

തഥേതി ച സ രാജാനമുവാച ദ്വിജസത്തമ:.
ഭവിഷ്യന്തി സുതാ രാജംശ്ചത്വാരസ്തേ കുലോദ്വഹാ:৷৷1.14.57৷৷

Rsyasringa, the best of brahmins, addressing the king said, "O King! Let it be. Four sons perpetuating your race will be born to you".

ഇത്യാര്ഷേ ശ്രീമദ്രാമായണേ വാല്മീകീയ ആദികാവ്യേ ബാലകാണ്ഡേ ചതുര്ദശസ്സര്ഗ:৷৷

Thus ends the fourteenth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.

अथ संवत्सरे पूर्णे तस्मिन्प्राप्ते तुरङ्गमे।
सरय्वाश्चोत्तरे तीरे राज्ञो यज्ञोऽभ्यवर्तत।।1.14.1।।

ऋश्यशृङ्गं पुरस्कृत्य कर्म चक्रुर्द्विजर्षभा:।
अश्वमेधे महायज्ञे राज्ञोऽस्य सुमहात्मन:।।1.14.2।।

कर्म कुर्वन्ति विधिवद्याजका वेदपारगा:।
यथाविधि यथान्यायं परिक्रामन्ति शास्त्रत:।।1.14.3।।

प्रवर्ग्यं शास्त्रत: कृत्वा तथैवोपसदं द्विजा:
चक्रुश्च विधिवत्सर्वमधिकं कर्म शास्त्रत:।।1.14.4।।

अभिपूज्य ततो हृष्टास्सर्वे चक्रुर्यथाविधि।
प्रातस्सवनपूर्वाणि कर्माणि मुनिपुङ्गवा:।।1.14.5।।

ऐन्द्रश्च विधिवद्दत्तो राजा चाभिषुतोऽनघ:।
माध्यन्दिनं च सवनं प्रावर्तत यथाक्रमम्।।1.14.6।।

तृतीयसवनं चैव राज्ञोऽस्य सुमहात्मन:।
चक्रुस्तेशास्त्रतो दृष्ट्वा तथा ब्राह्मणपुङ्गवा:।।1.14.7।।

न चाहुतमभूत्तत्र स्खलितं वापि किञ्चन ।
दृश्यते ब्रह्मवत्सर्वं क्षेमयुक्तं हि चक्रिरे।।1.14.8।।

न तेष्वहस्सु श्रान्तो वा क्षुधितो वापि दृश्यते।
नाविद्वान्ब्राह्मणस्तत्र नाशतानुचरस्तथा।।1.14.9।।

ब्राह्मणा भुञ्जते नित्यं नाथवन्तश्च भुञ्जते।
तापसा भुञ्जते चापि श्रमणा भुञ्जतेतथा।।1.14.10।।

वृद्धाश्च व्याधिताश्चैव स्त्रियो बालास्तथैव च ।
अनिशं भुञ्जमानानां न तृप्तिरुपलभ्यते।।1.14.11।।

दीयतां दीयतामन्नं वासांसि विविधानि च।
इति सञ्चोदितास्तत्र तथा चक्रुरनेकश:।।1.14.12।।

अन्नकूटाश्च बहवो दृश्यन्ते पर्वतोपमा:।
दिवसे दिवसे तत्र सिद्धस्य विधिवत्तदा।।1.14.13।।

नानादेशादनुप्राप्ता: पुरुषास्स्त्रीगणास्तथा।
अन्नपानैस्सुविहितास्तस्मिन्यज्ञे महात्मन:।।1.14.14।।

अन्नं हि विधिवत्साधु प्रशंसन्ति द्विजर्षभा:।
अहो तृप्ता: स्म भद्रं ते इति शुश्राव राघव:।।1.14.15।।

स्वलङ्कृताश्च पुरुषा ब्राह्मणान्पर्यवेषयन्।
उपासते च तानन्ये सुमृष्टमणिकुण्डला:।।1.14.16।।

कर्मान्तरे तदा विप्रा हेतुवादान्बहूनपि।
प्राहुश्च वाग्मिनो धीरा: परस्परजिगीषया।।1.14.17।।

दिवसे दिवसे तत्र संस्तरे कुशला द्विजा:।
सर्वकर्माणि चक्रुस्ते यथाशास्त्रं प्रचोदिता:।।1.14.18।।

नाषडङ्गविदत्रासीन्नाव्रतो नाबहुश्रुत:।
सदस्यास्तस्य वै राज्ञो नावादकुशला द्विजा:।।1.14.19।।

प्राप्ते यूपोच्छ्रये तस्मिन्षड्बैल्वा: खादिरास्तथा।
तावन्तो बिल्वसहिता: पर्णिनश्च तथापरे।।1.14.20।।

श्लेष्मातकमयस्त्वेको देवदारुमयस्तथा।
द्वावेव विहितौ तत्र बाहुव्यस्तपरिग्रहौ।।1.14.21।।

प्राप्ते यूपोच्छ्रये तस्मिन्षड्बैल्वा: खादिरास्तथा।
तावन्तो बिल्वसहिता: पर्णिनश्च तथापरे।।1.14.20।।

श्लेष्मातकमयस्त्वेको देवदारुमयस्तथा।
द्वावेव विहितौ तत्र बाहुव्यस्तपरिग्रहौ।।1.14.21।।

कारितास्सर्व एवैते शास्त्रज्ञैर्यज्ञकोविदै:।
शोभार्थं तस्य यज्ञस्य काञ्चनालङ्कृताऽभवन्।।1.14.22।।

एकविंशतियूपास्ते एकविंशत्यरत्नय:।
वासोभिरेकविंशद्भिरेकैकं समलङ्कृता:।।1.14.23।।

विन्यस्ता विधिवत्सर्वे शिल्पिभिस्सुकृता दृढा:।
अष्टाश्रयस्सर्व एव श्लक्ष्णरूपसमन्विता:।।1.14.24।।

आच्छादितास्ते वासोभि: पुष्पैर्गन्धैश्च भूषिता:।
सप्तर्षयो दीप्तिमन्तो विराजन्ते यथा दिवि।।1.14.25।।

इष्टकाश्च यथान्यायं कारिताश्च प्रमाणत:।
चितोऽग्निर्ब्राह्मणैस्तत्र कुशलैश्शुल्बकर्मणि ।।1.14.26।।

सचित्यो राजसिंहस्य सञ्चित: कुशलैर्द्विजै:।
गरुडो रुक्मपक्षो वै त्रिगुणोऽष्टादशात्मक:।।1.14.27।।

नियुक्तास्तत्र पशवस्तत्तदुद्दिश्य दैवतम्।
उरगा: पक्षिणश्चैव यथाशास्त्रं प्रचोदिता:।।1.14.28।।

शामित्रे तु हयस्तत्र तथा जलचराश्च ये।
ऋत्विग्भिस्सर्वमेवैतन्नियुक्तं शास्त्रतस्तदा।।1.14.29।।

पशूनां त्रिशतं तत्र यूपेषु नियतं तदा।
अश्वरत्नोत्तमं तस्य राज्ञो दशरथस्य च ।।1.14.30।।

कौसल्या तं हयं तत्र परिचर्य समन्तत:।
कृपाणैर्विशशासैनं त्रिभि: परमया मुदा ।।1.14.31।।

पतत्रिणा तदा सार्धं सुस्थितेन च चेतसा।
अवसद्रजनीमेकां कौशल्या धर्मकाम्यया।।1.14.32।।

होताऽध्वर्युस्तथोद्गाता हस्तेन समयोजयन्।
महिष्या परिवृत्त्या च वावातां च तथापराम्।।1.14.33।।

पतत्रिणस्तस्य वपा मुद्धृत्य नियतेन्द्रिय:।
ऋत्विक्परमसम्पन्न: श्रपयामास शास्त्रत:।।1.14.34।।

धूमगन्धं वपायास्तु जिघ्रति स्म नराधिप:।
यथाकालं यथान्यायं निर्णुदन्पापमात्मन:।।1.14.35।।

हयस्य यानि चाङ्गानि तानि सर्वाणि ब्राह्मणा:।
अग्नौ प्रास्यन्ति विधिवत्समन्त्राष्षोडशर्त्विज:।।1.14.36।।

प्लक्षशाखासु यज्ञानामन्येषां क्रियते हवि:।
अश्वमेधस्य यज्ञस्य वैतसो भाग इष्यते।।1.14.37।।

त्र्यहोऽश्वमेधस्सङ्ख्यात: कल्पसूत्रेण ब्राह्मणै:। 37
चतुष्टोममहस्तस्य प्रथमं परिकल्पितम्।।1.14.38।।

उक्थ्यं द्वितीयं संख्यातमतिरात्रं तथोत्तरम्।
कारितास्तत्र बहवो विहिताश्शास्त्रदर्शनात्।।1.14.39।।

ज्योतिष्टोमायुषी चैवमतिरात्रौ विनिर्मितौ।
अभिजिद्विश्वजिच्चैवमप्तोर्यामो महाक्रतु:।।1.14.40।।

प्राचीं होत्रे ददौ राजा दिशं स्वकुलवर्धन:।
अध्वर्यवे प्रतीचीं तु ब्रह्मणे दक्षिणां दिशम्।।1.14.41।।

उद्गात्रे च तथोदीचीं दक्षिणैषा विनिर्मिता।
हयमेधे महायज्ञे स्वयंभूविहिते पुरा।।1.14.42।।

क्रतुं समाप्य तु तदा न्यायत: पुरुषर्षभ: ।
ऋत्विग्भ्यो हि ददौ राजा तां धरां कुलवर्धन:।।1.14.43।।

ऋत्विजस्त्वब्रुवन्सर्वे राजानं गतकल्मषम्।
भवानेव महीं कृत्स्नामेको रक्षितुमर्हति।।1.14.44।।

न भूम्या कार्यमस्माकं न हि शक्तास्स्म पालने।
रतास्स्वाध्यायकरणे वयं नित्यं हि भूमिप।।1.14.45।।
निष्क्रयं किञ्चिदेवेह प्रयच्छतु भवानिति। 4

मणिरत्नं सुवर्णं वा गावो यद्वा समुद्यतम्।
तत्प्रयच्छ नरश्रेष्ठ धरण्या न प्रयोजनम्।।1.14.46।।

एवमुक्तो नरपतिर्ब्राह्मणैर्वेदपारगै:।।1.14.47।।

गवां शतसहस्राणि दश तेभ्यो ददौ नृप:। 4
शतकोटीस्सुवर्णस्य रजतस्य चतुर्गुणम् ।।1.14.48।।

ऋत्विजश्च ततस्सर्वे प्रददुस्सहिता वसु।
ऋश्यशृङ्गाय मुनये वसिष्ठाय च धीमते।।1.14.49।।

ततस्ते न्यायत: कृत्वा प्रविभागं द्विजोत्तमा:।
सुप्रीतमनसस्सर्वे प्रत्यूचुर्मुदिता भृशम्।।1.14.50।।

तत: प्रसर्पकैभ्यस्तु हिरण्यं सुसमाहित:।
जाम्बूनदं कोटिसंख्यं ब्राह्मणेभ्यो ददौ तदा।।1.14.51।।

दरिद्राय द्विजायाथ हस्ताभरणमुत्तमम्।
कस्मैचिद्याचमानाय ददौ राघवनन्दन:।।1.14.52।।

तत: प्रीतेषु नृपतिर्द्विजेषु द्विजवत्सल:।
प्रणाममकरोत्तेषां हर्षपर्याकुलेक्षण:।।1.14.53।।

तस्याशिषोऽथ विधिवद्ब्राह्मणैस्समुदीरिता:।
उदारस्य नृवीरस्य धरण्यां प्रणतस्य च ।।1.14.54।।

तत: प्रीतमना राजा प्राप्य यज्ञमनुत्तमम्।
पापापहं स्वर्नयनं दुष्करं पार्थिवर्षभै:।।1.14.55।।

ततोऽब्रवीदृश्यशृङ्गं राजा दशरथस्तदा।
कुलस्य वर्धनं त्वं तु कर्तुमर्हसि सुव्रत।।1.14.56।।

तथेति च स राजानमुवाच द्विजसत्तम:।
भविष्यन्ति सुता राजंश्चत्वारस्ते कुलोद्वहा:।।1.14.57।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे चतुर्दशस्सर्ग:।।